نوع رفتار هر کس، نشان دهنده شخصیّت فکرى و روحى اوست. برخوردهاى حضرت رسول صلى الله علیه و آله، در اجتماع و با قشرها مختلف، مى تواند الگوى شایسته اى براى پیروان آن «رسول اسوه» باشد.در این بخش چند نمونه و موضوع مورد توجّه ما قرار مى گیرد:
**** تفقّد و احوالپرسى
آگاهى «پیشوا» از حال و وضع «پیروان» و خبرگیرى از مشکلاتشان و سر زدن به خانه هایشان نیز از اسباب نفوذ در دلهاست. رسول خدا صلى الله علیه و آله از یاران خود غافل نمى ماند و رابطه ها را همچنان زنده و قوى نگاه مى داشت. به روایت امام على علیه السلام:
«اذا فَقَدَ الرَّجُلَ مِنْ اخوانِهِ ثَلاثَهَ ایّامٍ سَأَلَ عَنَهُ، فَانْ کانَ غائِباً دَعا لَهُ و انْ کانَ شاهِداً زارَهُ و انْ کانَ مریضاً عادَهُ».
هر گاه کسى از برادران دینى اش را سه روز نمى یافت (و در جمع مسلمانان نمى دید) سراغ او را مى گرفت. پس اگر غایب و در سفر بود، برایش دعا مى کرد؛ اگر شاهد و حاضر در شهر بود، به دیدارش مى شتافت و اگر بیمار بود، به عیادتش مى رفت.
این نشان دهنده رابطه اى صمیمى با زیردستان است و مقتضاى «اخوّت دینى» همین یکدلى و صفا و محبّت است.
**** مردمى زیستن
آنچه آن حضرت را به مردم نزدیک مى ساخت و با او احساس «خودى» مى کردند، رفتار مردمى و اخلاق متواضعانه و دور از تکلّف او بود. با آنکه از نظر فکر، علم، عصمت، پاکى و فضایل روحى و معنوى، در سطحى بالاتر از مردم بود و افراد عادى باافق معنویّت و کمال وجودى او فاصله هاى بسیار داشتند، اما نحوه معاشرت و برخورد رسول خدا صلى الله علیه و آله مردمى بود، هم در حرف زدن در سطح مردم سخن مى فرمود، هم در معاشرت، با توده خلق الله، خود را هم افق مى ساخت:
«یُجالِسُ الفُقَراءَ وَ یُؤاکِلُ المَساکینَ»(1)
با تهیدستان همنشین و با بینوایان هم غذا مى شد.
به روایت زید بن ثابت:
«کُنّا اذا جَلَسْنا الَیْهِ انْ اخَذْنا بِحَدیثٍ فى ذِکرِ الآخِرَهِ اخَذَ مَعَنا وَ انْ اخَذْنا فِى الدّنیا اخَذَ مَعناوَ انْ اخَذْنا فى ذِکرِ الطَّعامِ وَالشَّرابِ اخَذَ مَعَنا …»(1)
چنان بودیم که هرگاه در خدمت او مى نشستیم، اگر شروع مى کردیم به سخن گفتن در یاد آخرت، با ما در همان موضوع صحبت مى کرد، و اگر به دنیا مى پرداختیم، او هم با ما از دنیا سخن مى گفت و اگر از خوردنى و نوشیدنى مى گفتیم، آن حضرت هم درباره همان با ما به سخن مى پرداخت.
این نهایت مردمى زیستن آن بزرگوار بود و خود را تافته اى جدا بافته از مردم نمى دانست (اگر چه در واقع، چنان بود).
**** مراعات حال دیگران
رسول خدا صلى الله علیه و آله مظهر رأفت الهى و نسبت به مؤمنان «رؤوف و رحیم» بود، این رأفت و رحمت، در موارد بسیارى از رفتار و سیره اش متجلّى بود، حتّى در نماز و خطبه و سخنرانى.
به فرموده امام على علیه السلام:کانَ اخَفَّ النّاسِ صَلاهً فى تَمامٍ وَ کانَ اقْصَرَ النّاسِ خُطبهً وَ اقَلَّهُمْ هَذَراً».(1)
(در نماز جماعت و جمعه) در عین حال که نمازش را تمام و کمال مى خواند، نمازش از همه سبک تر و خطبه اش از همه کوتاه تر بود و حرف هاى بیهوده و بى ثمر در سخنانش نبود.
گاهى که در نماز صداى گریه کودکان به گوشش مى رسید، نماز را سریع تر مى خواند و به پایان مى برد تا مادر آن کودک، به فرزندش برسد. رسول خدا صلى الله علیه و آله با آن که اغلب، نمازهاى مغرب و عشاء را با فاصله مى خواند، ولى گاهى در سفرها، یا در شب هاى بارانى، یا آنگاه که کارى فورى داشت، مغرب را دیر و عشاء را زودتر مى خواند و بین دو نماز جمع مى کرد و مى فرمود: هر که رحم نکند، به او رحم نمى شود:
«مَنْ لا یَرحَمُ، لا یُرحَمُ»
****روحیّه بزرگوارى
این که انسان، از خطاى دیگران در گذرد، عذرخواهى افراد را بپذیرد، کسى را بر لغزش هایش سرزنش و ملامت نکند، خواسته کسى را ردّ نکند، به سخن چینى و ذکر معایبدیگران گوش ندهد، دست و دل باز و اهل جود و کرم باشد و … همه نشانه هایى از روح با عظمت و اخلاقى کریمانه و بزرگوارانه است و همه آنچه یاد شد، در رسول خدا صلى الله علیه و آله جلوه گر بود و درباره آنها احادیث متعدّدى نقل شده است.
به نقل حضرت امیر علیه السلام:
«کانَ رَسُولُ اللَّهِ اجْوَدَ النّاسِ کَفّاً وَ اکْرَمَهُمْ عِشْرَهً».(1)
رسول خدا صلى الله علیه و آله از همه مردم بخشنده تر و از همه مردم در معاشرت، بزرگوارتر بود. و در حدیث دیگر است:
«یَقْبَلُ مَعْذِرَهَ المُعْتَذِرِ الَیْهِ».(2)
عذرخواهى کسى را که او معذرت مى طلبید، قبول مى کرد.
هرگز بدى را با بدى پاسخ نمى گفت، بلکه از بدهى هاى مردم درمى گذشت و آنان را مى بخشود و حالت عفو و صفح (که توصیه قرآن است) داشت:
«وَلا یَجْزِى السَّیِّئَه بِالسیّئهِ وَ لکِنْ یَعْفُو وَ یَصْفَحُ».
انس بن مالک نقل مى کند که من هشت سال (و در بعضى روایات، نه سال) خدمتگزارى پیامبر خدا را انجام دادم و هرگز نشد که یک بار هم به من بفرماید که چرا چنین کردى و بر کار من عیبجویى یا ملامت و سرزنش کند!
دوست داشت که دلى سرشار از صفا و محبّت نسبت به یاران داشته باشد و از اینکه در حضور او بدى ها و لغزش هاى دیگران را مطرح ساخته، او را دل چرکین و ناراحت نسبت به اصحابش کنند، منع مى کرد و مى فرمود:
«لا یُبَلِّغُنى احدٌ مِنکُم عَنْ احَدٍ مِنْ اصحابى شَیئاً فَانى احِبُّ انْ اخْرُجَ الَیْکُم وَ انا سَلیمَ الصَّدْرِ».(1)
هیچ کدام از شما، درباره یکى از اصحابم چیزى به من نگویید و به گوشم نرسانید (البته منظور گزارشهاى ناخوشایند و عیب جویى هاست) چرا که من دوست دارم هرگاه نزد شما بیرون مى آیم، سینه و دلم نسبت به اصحابم، سلیم و بى غل و غش باشد.
روشن است که شنیدن معایب دیگران، خاطر انسان را مکدّر کرده، صفاى دل را مى برد.
**** صبورى و تحمّل
در مدیریت اجتماعى و اخلاق معاشرت، صبر بر جفاها و تندى ها و صبورى در برابر ناملایمات و حرف هاى خشن دیگران، از عوامل عمده موفّقیّت است. حضرت رسول صلى الله علیه و آله این خصلت ها را در اوج خود دارا بود.
روزى یک عرب بادیه نشین سراغ پیامبر آمد و در
برخورد، به شدّت رداى آن بزرگوار راکشید، تا آنجا که حاشیه ردا، بر گردن رسول خدا صلى الله علیه و آله خطّ انداخت و اثر گذاشت، آنگاه به آن پیامبر رؤوف خطاب کرد که: یا محمّد! از آن اموال خدا که در اختیار توست، دستور بده که به من بدهند! حضرت به او توجّهى کرد، لبخندى زد و دستور داد که چیزى به او بدهند!(1). شگفتا از این همه عظمت روح و متانت و تحمّل!
این صبورى، به خصوص نسبت به غریبان و ناآشنایان و تازه واردین بیشتر بود، چرا که آنان بیشتر مى بایست جذب خلق و خوى والاى رسول الله صلى الله علیه و آله و مجذوب آیین آسمانى اسلام مى شدند. آنان که مقام معنوى و عظمت آن حضرت را نمى دانستند، در سخن گفتن، چیز خواستن، برخورد کردن، گاهى گستاخانه و بى ادبانه رفتار مى کردند، امّا رفتار والا و حسن خلق نبوى از حدّت و شدّت آن مى کاست و شیفته «مکارم اخلاق» آن رسول اسوه مى شدند.
حضرت على علیه السلام مى فرماید:
«یَصبِرُ لِلْغَریبِ عَلَى الجَفْوَهِ فى مَنْطِقِهِ و مَسألَتِهِ، حَتّى انْ کانَ اصحابُهُ لَیَستَجْلِبُونَهُ».
انتخاب شفقنا از کتاب کتاب اخلاق نبوی: آشنایی با سیره اخلاقی
