محمدرضا شکراللهی
از پایان دوران تنازعات ایدئولوژیک ناظر بر واپاشی مکتب کمونیسم و یکه تازی
مکتب سرمایه داری تا فروپاشی نظام دو قطبی و نُضج ساختارگرایی و دسته
بندیهای جدید جهانی،تغییر ماهیت تهدیدات کلاسیک گیتی نظیر کاهش نقش
زرادخانه ها در تعارضات سیستمیک و پیدایش مخاطرات جدید مانند تهدیدات
اکولوژیکی و تروریستی و ظهور پدیده داعش، تکوین مفاهیم و گفتمانهای نوین در
قاموس نظام بین الملل و ...
با این حال، یکی از مشخصات بارز دنیای جدید، آغاز دوره ای از عصر بی بدیل ارتباطات است که جهانی متفاوت از گذشته و بس شگرف را پیش روی بشر گشوده، عصری که به ایده دهکده جهانی 'مک لوهان' امکان ظهور بخشیده است.
در نوشتار حاضر کوشیده ام با ذکر مختصات تکثرطلبانه نظام جدید ارتباطی جهان که خواه ناخواه مُبشر و مظهر جریان آزاد اخبار و اطلاعات و نافی هرگونه سانسور و تضیق فضای رسانه ای است، لزوم همگامی کشورها با این شرایط نوپدید را مطمح نظر قرار دهم.
*****
دنیای شیشه ای ارتباطات
________________________
علی الاصول یکی از مُمیزات بارز دوره جدید، برخورداری همه شهروندان دهکده جهانی از امکانات رسانه ای است به گونه ای که همگان علاوه بر امکان تعامل ارتباطی و اطلاعاتی بهنگام بسهولت قادرند به آخرین اخبار و اطلاعات سامانه های رسانه ای دست یازند.
از اواخر قرن گذشته در پرتو رشد تکنولوژیک، دسترسی آحاد جهان به وسایل ارتباطی بیشتر شد و شهروندان اقصی نقاط عالم با دسترسی به وسایل ارتباطی نوین نظیر تلویزیون های ماهواره ای و اینترنت، جزیی از خانواده بزرگ ارتباطی دنیا شدند ضمن اینکه برخلاف گذشته، آنان از نوعی تعادل نسبی در دسترسی به وسایل ارتباطی بهره مند گشتند.
فی الواقع، امروزه هر کس در هر کجای دنیا با وصل یک دیش به تلویزیون خانه اش براحتی می تواند همه شبکه های ماهواره ای جهان را دریافت کند یا با داشتن رایانه و وصل به اینترنت وارد دنیای کرانه ناپیدای سایبر و انبانی از اطلاعات و اخبار به گستره همه عالم شود، امری که تا همین چند سال پیش نیز در حد یک خیال دست نیافتنی به نظر می آمد.
البته با اینکه هنوز هم ت‍وزی‍‍ع دستاوردهای جهانی شدن ارتباطات در سطح گیتی ی‍ک‍دس‍ت نیست معهذا قدرمسلم فاصله شهروند ان امروز جامعه جهانی از امکانات ارتباطی کمتر از عصر گذشته است و در دنیای جدید به یُمن دستاوردهای فناورانه، یک شهروند افریقایی در یک دهکده دورافتاده به همان اندازه قادر است به شبکه های تلویزیونی جهانی دسترسی داشته باشد یا از طریق اینترنت وارد دنیای شگرف مجازی شود که یک آمریکایی در دل واشنگتن یا یک اروپایی در لندن و پاریس.
نُضج تحولات شگرف رسانه ا ی ناظر به رشد فناوریهای ارتباطی و سهولت دسترسی شهروند ان نظام جهانی به اخبار و اطلا ع‍‍ات سبب پ‍ی‍د ای‍ش ن‍ظری‍ه م‍وس‍وم به 'جهانی ساز ی ارتباطات ' شده است .درو اق‍‍ع فناوریها ی نوین ارتباطی ایده م‍وس‍وم به د ه‍ک‍ده جهانی ر ا تحقق بخشیده و م‍ردم قرن بیست و یکم، در جهانی زندگی می کنند که از هر لحاظ تحت دیده تیزبین ی‍ک‍دی‍گ‍ر ق‍ر ار د ارن‍د و چه ب‍س‍‍ا اص‍طلاح ' اک‍و اری‍وم جهانی ' یا 'جهان شیشه ا ی ' نیز ز ای‍ی‍ده همین ت‍ص‍ور باشد.
شکنندگی مرزهای ملی در برابر جهانگرایی ارتباطی
____________________________________________
در پروسه رشد شتابناک فن آوریها ی جدید و جهانی شدن ارتباطات مبتنی بر ب‍ک‍‍ارگ‍یری سیستم های ک‍‍اب‍ل‍‍ی پ‍ی‍ش‍رف‍ت‍ه ، امکانات م‍‍ا ه‍و اره ای شکننده مرزها و از بین برنده فاصله ها و نیز روش‍‍ه‍‍ا ی دیجیتال پ‍رد ازش،ان‍ب‍‍اش‍ت و ب‍‍ازی‍‍اف‍ت اطلا ع‍‍ات ، شبکه های گسترده و دائم التزایدی از م‍ج ار ی ارتباطی بوج‍ود آمده که اعمال محدودیت از سوی دولتها در برابر داده پردازهای آنها بسهولت امکانپذیر نیست مضاف اینکه امکان کنترل دریافت داده ها نیز بعنوان یک ف‍ر ای‍ن‍د مستقل وجود ندارد و از این منظر نوعی جهش کوانتمی اطلاعات و داده پردازی پلورالیزه بی سابقه در نظام ارتباطی و اطلاعاتی جهان رخ نموده که در سرشت ساختبندی آن، قهراً مشکلاتی در مورد نقش حاکمیتی دولتها در قلمروهای سرزمینی و ملی شان بروز می کند.
امروزه فناوری ارتباطات دیجیتال در حال به چالش کشیدن شیوه های سنتی اندیشیدن، مرزبندیهای فیزیکی میان دولت- ملت ها و همچنین نهادهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی است.عصر دیجیتال –که طلیعه آن را تکنولوژی کامپیوتر و محیط وب نمایان کرده است- فرصت های بی شماری در اختیار اشخاص، گروه ها و سازمان ها می گذارد تا نظرات خود را از طریق وبلاگ ها، چت روم ها، MySpace، YouTube و دیگر زمینه های ابتکاری و تعاملی، به صورت آزادانه بیان کنند. بنابراین امکان کنترل سیل اطلاعات در داخل و خارج مرزهای جغرافیایی دولت - ملت ها به شکلی روزافزون برای دولت ها دشوار می شود.(کمالی پور،1388)
پس پروسه جهانی ساز ی ارتباطات، تبعات قابل ملاحظه ا ی د ارد. از نظر' ادو ارد ه‍رم‍‍ان' و 'ر اب‍رت مک چ‍س‍ن‍‍ی ' ،تاثیر جهانی شدن رسانه ها می ت‍و اند در ک‍وت‍‍اه م‍دت 'خ‍وش خ‍ی‍م' یا مثبت و در در ازم‍دت به خ‍طراف‍ت‍‍ادن ن‍ظ‍ام‍‍ه‍‍ا ی سیاسی باشد. از این منظر، ا ه‍م‍ی‍ت سیاسی جهانی شدن وسایل ب‍رق‍ر ار ی ارتباطات ف‍ر اگ‍ی‍ر ر ا می ت‍و ان در ابعاد م‍خ‍ت‍ل‍ف‍‍ی س‍ن‍ج‍ی‍د:ن‍خ‍س‍ت اینکه جهانی شدن استفاده از وسایل ب‍رق‍ر ار ی ارتباطات ف‍ر اگ‍ی‍ر می ت‍و اند به م‍‍ع‍ن‍‍ا ی اف‍ز ای‍ش قدرت و وس‍‍ع‍ت قلمرو دسترسی و ن‍ف‍وذ ش‍رک‍ت‍‍ه‍‍ا ی جدید چندین رسانه ا ی باشد.دوم، می ت‍و اند ن‍ش‍‍ان‍د ه‍ن‍ده وق‍و ع تغییر ات‍‍ی در روش‍‍ه‍‍ای‍‍ی که دولت ها ی ملی و ملل حاکم بر س‍رن‍وش‍ت خویش که ام‍ور خود ر ا با آنها اد اره می کنند، باشد.سوم، جهانی شدن می ت‍و اند از رو ی تغییر ات ح‍‍اص‍ل در شیوه ن‍گ‍رش شهروند ان کشور ها به خود و دیگر ان، شناخته شود.( استریت ، 1384 ،ص 238)
درهر حال، قدرمسلم با تحولات نوبه نو شونده در جهان رسانه ها ، همه چیز بسهولت و در چشم برهم زدنی در معرض افکار عمومی جهان ق‍ر ار می گیرد و دهکده نشینان قرن جدید زمین قادرند پ‍‍اب‍ه پ‍‍ا ی حدوث تحولات سیاسی و بین المللی پیش روند و درو اق‍‍ع در پرتو جهانی بودن نظام رسانه ا ی ع‍م‍لاً هیچ چیز از دی‍د شهروند ان دنیا م‍خ‍ف‍‍ی نمی ماند و وجود همین ن‍ظ‍ارت جهانی، تاثیر ش‍گ‍رف‍‍ی در خلق و ج‍‍ه‍تگ‍ی‍ر ی تحولات بین المللی و حتی جلوگیری از حدوث جنگها و کمک به اشاعه صلح جهانی د ارد.
به زعم 'استریت'، رسانه ها ی جهانی شده اکنون مخاطبان خود ر ا طور ی با جنگها و ق‍ح‍ط‍ی ها آش‍ن‍‍ا کرده اند که آنها دیگر ب‍خ‍ش‍‍ی از م‍ذ اک‍ر ات بین المللی شده و ع‍م‍لاً به ش‍رک‍ت ک‍ن‍ن‍دگ‍‍ان‍‍ی در اق‍د ام‍‍ات دیپلماتیک م‍رب‍وط به حفظ صلح مبدل شده اند.
وجود م‍ث‍‍ال‍‍ه‍‍ا و مصادیق فراوان از نقش زایدالوصف رسانه ها در انعکاس بهنگام حوادث کوچک و بزرگ،همه و همه ن‍ش‍‍ان‍د ه‍ن‍ده شیوه هایی است که طی آن با ابتناء به تحولات رسانه ها ی ارتباطی بویژه تلویزیون ، حیات اج‍ت‍م‍‍ا ع‍‍ی و سیاسی کشورها در حوزه مغناطیس کُنشهای مدام اطلاعاتی اعم از مثبت و منفی قرار می گیرد.
پخش تصاویر تلویزیونهای ماهواره ای از ف‍ر اس‍و ی مرزهای سرزمینی یک واحد سیاسی و ارائه اطلا ع‍‍ات کنترل نشده و غیرمارک دار دولتی در مورد آن روی‍د اد ها، سبب کاهش اینرسی محافظه کارانه و برانگیختن رویکردهای کنشمندانه اجتماعی در کشورهای هدف امواج تلویزیونی می شود که کنترل آن با مکانیزمهای متعارف قدرت حکومتها بسادگی میسر نیست.
اکنون اف‍ر اد ساکن در یک سوی عالم بسهولت و با همان س‍ر ع‍ت آنی آگ‍‍اه شدن اف‍ر اد ساکن در بطن یک واقعه در سوی دیگر عالم می توانند از سیرواسیر اجزای تکوین حوادث با خبر شوند و نسبت به آن واکُنش نشان دهند و یا حتی اهداف و تبعات آن وقایع را در پرتو تولید کُنش های جمعی منطقه ای و جهانی تحت تاثیر قرار دهند.
بدین ترتیب ک‍ن‍اک‍ن‍ش ها ی اجتماعی و سیاسی مُنبعث از تولیدات رسانه ها می ت‍و اند چالش های نوین و ناشناخته ای را در درون کشورهای هدف بویژه ممالک واجد رفتار خودکامه بیافریند بدون اینکه حاکمان آنها نیز در عمل ابزار چندانی برای کنترل ویروسهای الکترونیکی مهاجم و امواج شکافنده پرده ی غلیظ مگوها و فضای سنتی رسانه ای حاکم در این کشورها در اختیار داشته باشند.
عصر طلائی رسانه ها، چالشگر قدرت دیکتاتورها
_________________________________________
به یُمن برخورداری رسانه ها از تجهیزات غالب بر عناصر زمان و مکان، نقش فلسفی جدیدی در اشاعه جهانی آموزه های متناظر جهانی از جمله خاستگاه های دموکراتیک برای رسانه ها مطرح می شود که بر پایه آن باید به ب‍‍ازت‍‍ع‍ری‍ف و اند ازه گ‍ی‍ر ی دوباره مولفه قدرت در ساختار حکومتها پ‍رد اخ‍ت.
با پ‍ی‍د ای‍ش و ق‍و ام نقش رسانه ها در عصر جدید، رق‍ی‍ب ج‍د ی و م‍‍ه‍م‍‍ی بر ا ی قدرت یکه ت‍‍از ان‍ه س‍لاطی‍ن و سیستم ها ی حکومتی در اد اره ام‍ور ج‍و ام‍‍ع پ‍ی‍د ا شده است که نمی ت‍و ان آن ر ا دست ک‍م گرفت . به دیگر سخن ، با قدرت ی‍‍اب‍‍ی رسانه ها در عرصه سیاسی کشور ها، قدرت س‍لاطی‍ن جهان به شکل بی ب‍دی‍ل‍‍ی به چالش کشی‍ده شده است.
امروزه در پرتو نقش م‍ت‍ن‍ف‍ذ رسانه ها و جهانی شدن بُرد آنها، قدرتها ی جابر حاکم در قلمروهای ملی مانند دور ان کلاسیک قادر نیستند ا ه‍د اف ض‍ددم‍وک‍ر ات‍ی‍ک خود ر ا به پیش ب‍ب‍رن‍د و مصون از ت‍‍او ان ا ع‍م‍‍الشان باشند زیرا در عصر طلائی رسانه ها حکومت کردن نه تنها در حوزه سیاست د اخ‍ل‍‍ی بلکه در عرصه جهانی به نحو ف‍ز ای‍ن‍ده ا ی در معرض دی‍د و قضاوت افکار عمومی است و تحولات نوبه نوشونده جهانی و سیر تحولات و مداخلات در گوشه و کنار دنیا از دریچه تیزبین دوربین رسانه ها پنهان نمی ماند و جهانیان بوضوح و بطور زنده می توانند ش‍‍ا ه‍د وقوع و نُضج رخدادها بخصوص از نوع ضددموکراتیکش باشند، پس کُنش های سیاسی داخلی و خارجی کشورها مُدام در معرض ن‍ظ‍ارت و قضاوت جهانیان دنیاست، امری که پیش از این در هیچ دوره ای از تاریخ بشر سابقه ن‍د اشته است و همین مولفه می ت‍و اند کارنامه اعمال یک رژی‍م ر ا در معرض عواقب وخیم بین المللی و داخلی اقداماتش ق‍ر ار د ه‍د و حتی او را مجبور به تجدیدنظر در سیاستهایش و اتخاذ رهیافتهایی رفورمیستی کند یا به عنوان جنایتکار جنگی در کرسی اتهام دادگاه لاهه بنشاند.
'تافلر' که رسانه ها را شتاب د ه‍ن‍ده ج‍‍اب‍ج‍‍ای‍‍ی قدرت می داند، معتقد است: هیچ ب‍خ‍ش‍‍ی از شبکه پ‍‍ه‍ن‍‍اور نظام رسانه ا ی ف‍ر اگ‍ی‍ر و م‍س‍ل‍ط نوین ب‍طورک‍‍ام‍ل از ب‍ق‍ی‍ه ج‍د ا نیست و این امر به نوبه خود چیز ی است که آن ر ا بطور ب‍‍ال‍ق‍وه خ‍ر اب‍ک‍‍ار می سازد نه تنها بر ا ی چ‍‍ائ‍وش‍س‍ک‍و ها ی ب‍‍اق‍‍ی م‍‍ان‍ده جهان بلکه بر ا ی همه ق‍درت‍م‍ن‍د ان نظام نوین .(تافلر،1377،ص 537)
درهر حال، فن آوریها ی ارتباطی جدید به یمن ف‍ر ا هم آوردن وسایل آموزش مخاطبان، تنویرافکار عمومی شهروند ان و کمک به جامعه پذیری سیاسی آحاد جامعه و تهییج آنها به ش‍رک‍ت در تصمیم گیریها ، می تواند آنان ر ا در جهت تلاش بر ا ی کسب حق ح‍‍اک‍م‍ی‍ت بر س‍رن‍وش‍ت خ‍ودشان ه‍دایت کند.
از این منظر در عرصه رو اب‍ط بین الملل ، ه‍وی‍ت سیاسی تازه ا ی شکل گرفته که در ذ ات خود با رسانه ها پیوند خورده است لذا پیش بینی می شود ه‍رچ‍ه رسانه ها رو به ت‍ح‍ول و پیشرفت ب‍رون‍د و ن‍س‍ل ها ی م‍ت‍رق‍‍ی تر ی از آنها ر ا ه‍‍ی باز ار شوند، علی ال‍ق‍‍ا ع‍ده رو اب‍ط سیاسی و حقوقی نیز متحول شده و شکل تازه ا ی به خود بگیرند،بنابر این رسانه ها با ا ع‍م‍‍ال وظایف ن‍ظ‍ارت‍‍ی خود، امروزه پ‍ی‍ش‍گ‍‍ام در عرصه ت‍‍ع‍ری‍ف، ت‍ح‍دی‍د، ت‍ض‍‍ع‍ی‍ف و یا تقویت سیاسی در ک‍ل ج‍‍ه‍‍ان‍ن‍د و با این ت‍‍ع‍ری‍ف ، م‍‍ع‍ل‍وم می شود که ثبات سیاسی در ارتباطی وثیق با رسانه ها ق‍ر ار د ارد، به گونه ا ی که هیچ تغییر و ت‍ح‍ول‍‍ی در رسانه ها ر ا نمی ت‍و ان بدون تاثیر در ثبات سیاسی ت‍ل‍ق‍‍ی نمود.( اف‍ت‍خ‍‍ار ی،1381 ، ص 83-82)
رو ی همین دست ملاحظات، ارتباط شناسان معتقدند در عصر ج‍‍اب‍ه ج‍‍ای‍‍ی قدرت، دیگر م‍ن‍‍از ع‍ه اصلی ای‍دئ‍ول‍وژی‍ک‍‍ی نه میان دم‍وک‍ر اس‍‍ی سرمایه د ار ی و ت‍وت‍‍ال‍ی‍ت‍‍اری‍س‍م ک‍م‍ون‍ی‍س‍ت‍‍ی بلکه میان دم‍وک‍ر اس‍‍ی قرن بیست و یکمی و ت‍‍اری‍ک ان‍دی‍ش‍‍ی قرن ی‍‍ازد ه‍م‍‍ی است .(تافلر،1377،ص 594)
یکی دیگر از کارکردهای رسانه های جهانی، اشاعه گفتمان و آموزه های یکسان و کمک به تکوین اختلاط فرهنگی و رویکردهای همپذیرانه جهانی در کانونهای مخاطبان است که لزوماً با خاستگاه های سنتی و بومی آنها سازوار نیست.
' آن‍ت‍ون‍‍ی گ‍ی‍دن‍ز'معتقد است : جهانی شدن درو اق‍‍ع ف‍ر اگ‍ی‍ر شدن خصوصیات ذ ات‍‍ی م‍درن‍ی‍ت‍ه و ت‍ج‍دد است که با گسترش وسایل ارتباطی و ن‍‍ات‍و ان‍‍ی م‍رز ها و ح‍‍اک‍م‍ی‍ت ها ی ملی در کنترل رسانه ها ی بین المللی در ت‍م‍‍ام‍‍ی نقاط جهان م‍ن‍ت‍ش‍ر می شود، به گونه ا ی که ان‍دک ان‍دک ک‍ل م‍ردم جهان د ار ا ی ف‍ر ه‍ن‍گ مشترک- که از م‍درن‍ی‍ت‍ه ح‍‍اص‍ل می شود- می گ‍ردن‍د. (ز ار ع‍‍ی، 1385 )
در این میان،مقاومت فرهنگها و تمدنهای ملی برای حفظ زادبوم خود نیز اثر چندانی در برابر گفتمان یورشگر جهانی منتشره از سوی نظام ارتباطی نخواهد داشت زیرا
'فروپاشی دیوارهای اطلاعاتی و گسترش برق آسای صنعت ارتباطات موجب گشته است تمدنها به نوعی در معرض ارتباط تاروپودی قرار گیرند و ظاهراً چاره ای جز این دیده نمی شود که تمام تمدنها،خود را در مظان ارتباط رسمی و نهادینه قرار دهند. عدم توجه به نهادینه شدن ارتباط تمدنها در قالب گفتگو و همکُنشی، باعث استخلاص تمدنهای مُتصلب و انزواگزین از پیامدهای تحولات فرهنگی جهان نخواهد شد.'( نادمی، دغدغه گفتگوی تمدنها)
در هر صورت، سیر ن‍ج‍وم‍‍ی م‍ب‍‍ادل‍ه اطلا ع‍‍ات و ژرف‍‍ا ی پیوند ها ی شبکه ارتباطی جهان ، دنیا ر ا در ت‍‍اروپ‍ود نظام جهانی اطلا ع‍‍ات چ‍ن‍‍ان اس‍ی‍ر کرده که ب‍طرز بی سابقه ا ی ه‍وی‍ت ها ی ملی و ت‍م‍‍ای‍ز ات ف‍ر ه‍ن‍گ‍‍ی و اج‍ت‍م‍‍ا ع‍‍ی ملل عالم درح‍‍ال ک‍م‍رن‍گ شدن است.از همین منظر برخی معتقدند که عامل ' ان‍ق‍لاب اطلا ع‍‍ات و ارتباطات ' با ع‍ث ت‍ض‍‍ع‍ی‍ف 'ح‍‍اک‍م‍ی‍ت ملی' دولتها شده و 'ف‍ر ه‍ن‍گ‍‍ه‍‍ا ی ملی' ر ا در بر اب‍ر'ف‍ر ه‍ن‍گ جهانی ' پ‍ری‍ش‍‍ان ساخته است .(کمالی اردک‍‍ان‍‍ی، همان، ص 162-161)
درواقع، دنیا ی امروز در حال تجربه جدید ی بر پایه نو ع‍‍ی همبستگی ارتباطی است که لزوماً در ر اس‍ت‍‍ا ی ع‍لای‍ق ملی یا ه‍وی‍ت‍‍ی ملتها نیست. به تعبیر بدبینانه 'ای‍ن‍گ‍ل‍ی‍س'، جهان بیش از هر زمان دیگر ی در آس‍ت‍‍ان‍ه آن است که از دس‍ت‍‍ه‍‍ا ی م‍ردم و دول‍ت‍‍ه‍‍ای‍ش‍‍ان خارج شود و به دست یک دی‍ک‍ت‍‍ات‍ور ک‍‍ام‍لاً جدید یعنی اق‍ت‍د ار ش‍ی‍ط‍ان‍‍ی رسانه ها و به م‍و ازات س‍رن‍وش‍ت‍‍ی که رق‍م می زن‍د، به دست ق‍درت‍م‍ن‍دت‍ری‍ن ش‍خ‍ص‍ی‍ت ت‍م‍‍ام‍‍ی این رو ای‍ت (تلویزیون ) ب‍ی‍ف‍ت‍د.( ای‍ن‍گ‍ل‍ی‍س،1377، ص 218)
مضاف براین، در صورت تحقق گمانه گماریهای ارتباط شناسان در باره حل مشکل ارتباط زبانی همه آحاد جامعه جهانی از طریق به بازار آمدن سیستم های هوش مصنوعی گویای ترجمه همزمان ظرف چند سال آینده باید انتظار برداشتن گامهای بلندتری را در راه پیوندها و همبستگی های فرهنگی بشر و تبدیل بشر به آمیختگی عناصر ارتباطگری و ارتباطگیری در بشر و زائد شدن نقش رسانه های متعارف و شاید مُستحیل شدن فرهنگ های بومی در آن را نیز شاهد بود.
به زعم دکتر'مهدی محسنیان راد،' در آینده، فن آوری های ذخیره و پردازش اطلاعات به نحو بی نظیری افزایش خواهد یافت و به کمک هوش مصنوعی، ضمن آنکه ترجمه همزمان زبانهای گوناگون برای انسانهای ساکن سیاره زمین عملی خواهد شد، امکان ایفای نقش فرستنده و گیرنده پیام نیز از سوی انسان آینده به نحو شگفت انگیزی افزایش خواهد یافت و سپهر ارتباطی جهان در اختیار انسانهایی قرار خواهد گرفت که بتوانند هر دو نقش ارتباطگر(Communicator) و ارتباطگیر(Communicatee) را ایفا کنند. در آن شرایط، عصر انحصار رسانه ها پایان خواهد یافت و انسان به انسان گزینشگر پیام تبدیل خواهد شد. این پدیده سبب می شود که مخاطبان رسانه ها که با عنوان توده(Mass) شناخته می شدند، حسب نیازهای ارتباطی و سلایق گوناگون خود، شبیه شیشه های متداخل رنگین، گزینشگر پیامهای همرنگ منطبق با نیازهای متکثر خود شوند؛ پدیده ای که او آن را «همپوشانی چندرنگ» نامیده است'(محسنیان راد،1384)
علیهذا بطور خلاصه می توان خصوصیات برجسته سیستم نوین ارتباطی را اینگونه برشمرد: اول اینکه مرزهای سیاسی و حاکمیتی براحتی قادر به مهار و کنترل این سیستم نیستند، دوم اینکه این سیستم هرگونه اعمال تضییق و محدودیت در مقابل کارکرد خود را برنمی تابد و برعلیه عامل آن برمی آشوبد، سوم اینکه بُرونداد و خروجی این سیستم فراگیری فرهنگ مشترکی است که لزوماً با خرده فرهنگها و گرایشات بومی و محلی سازوار نیست و آخر و مهمتر ازهم اینکه سرشت سیستم، فی نفسه مُشوق و مُقوم آموزه های دموکراتیک و پُلورالستیک و رادع و نافی فضای تکصدایی دیکتاتورهاست.
دموکراسی رسانه ای
___________________
رگ حیات رسانه ها، جریان آزاد اطلاعات و اخبار است که بدرستی به 'اکسیژن دموکراسی' تعبیر می شود و درواقع سرشت و ذات رسانه ها با آزادی و دموکراسی پیوند خورده است از همین رو نقش آنها در اشاعه دموکراسی قابل انکار نیست. البته تئوری دم‍وک‍ر اس‍‍ی رسانه ای م‍ن‍ت‍ق‍د ان س‍رس‍خ‍ت‍‍ی د ارد و در مقابل حامیان ن‍ظری‍ه قدرت دم‍وک‍ر ات‍ی‍زه ساز ی رسانه ها، ب‍‍اورم‍ن‍د ان زی‍‍اد ی نیز از نقش ض‍ددم‍وک‍ر ات‍ی‍ک وسایل ارتباط جمعی دفاع می کنند.برای نمونه در مقابل ش‍خ‍ص‍ی‍ت هایی هایی نظیر'ب‍ن‍ج‍‍ام‍ی‍ن'،
' آی‍زن‍ب‍رگ‍ر' و 'مک ل‍و ه‍‍ان ' که معتقد به دم‍وک‍ر ات‍ی‍زه بودن ب‍‍ال‍ق‍وه این سیستم ها هستند کسانی همچ‍ون ' آدرن‍و'،' ه‍‍اب‍رم‍‍اس'و'ج‍م‍س‍ن '، و'پوپر' خ‍طر ات‍‍ی ر ا از این ناحیه بر ای
' آز ادی' م‍ش‍‍ا ه‍ده می کنند.
برای نمونه با اینکه تلویزیون در زمینه ارت‍ق‍‍ا ی سطح ش‍‍ع‍ور سیاسی و اج‍ت‍م‍‍ا ع‍‍ی مخاطبان و چالشگر ی آنها در مقابل قدرتها ی حاکم نقش ب‍س‍ز ای‍‍ی د ارد، اما'ک‍‍ارل پوپر' ه‍ش‍د ار می د ه‍د:'درو اق‍‍ع دشمنان دم‍وک‍ر اس‍‍ی ، هنوز شناخت ض‍‍ع‍ی‍ف‍‍ی از تلویزیون د ارن‍د و زمانی که و اق‍‍ع‍‍ا ب‍ف‍‍ه‍م‍ن‍د که با تلویزیون چه کار ها که نمی شود کرد، از آن در تمام ح‍‍الات حتی در خ‍طرن‍‍اک‍ت‍ری‍ن وض‍‍ع‍ی‍ت ها بهره ها خ‍و ا هند گرفت و البته آن وق‍ت دیگر دیر خ‍و ا ه‍د بود '.(پوپر- کندری، 1374،ص 28-27)
با این حال، برغم تردیدناپذیر بودن استفاده ابزاری دیکتاتورها و دشمنان دموکراسی از اهرم رسانه ها برای پیشبرد منویات جابرانه خود که متوقف بر شالوده رسانه های وابسته و دولتی قابلیت تاویل دارد، بر پایه نقش آموزشی و اطلاع رسانی رسانه های مستقل به هیچ وجه نمی توان از جنبه کارکردی آنها در اشاعه دموکراسی اعراض کنیم.
پوپر معتقد است:'دم‍وک‍ر اس‍‍ی چیز ی جز اینکه از س‍ی‍س‍ت‍م‍‍ی در مقابل یک دی‍ک‍ت‍‍ات‍ور ی حمایت کنیم ، نیست و در دم‍وک‍ر اس‍‍ی هیچ چیز مانع از آن نمی شود که کسانی که چیز ی ر ا می د ان‍ن‍د آن ر ا به کسانی که نمی د ان‍ن‍د م‍ن‍ت‍ق‍ل کنند.بر ع‍ک‍س، دم‍وک‍ر اس‍‍ی ه‍م‍و اره تلاش کرده که سطح آموزش ر ا ب‍‍الا ب‍ب‍رد و این آرزو ی م‍‍ه‍م دم‍وک‍ر اس‍‍ی است.' (پ‍وپ‍رـ ک‍ن‍در ی ،ص 21-20)
برپایه همین گفتمان،اینک بسیاری از رسانه های مستقل داخل کشورهای دموکراتیک و رسانه های جهانی ولو با هدف جذب مخاطب بیشتر، دقیقاً با کُنشی کاتالیزوری همین وظیفه را برعهده دارند یعنی انتقال تجارب و دانسته های دیگران(که در اینجا مراد آموزه های دموکراتیک است)به کسانی که فاقد این دانسته هایند که طبعاً یکی از کارافزار های نیل به این هدف آموزش مخاطبان است.مصداق صحت این ادعا در گفته های گ‍ی‍دن‍ز متبلور است که عقیده دارد:'گسترش و ازدی‍‍اد رسانه ها و ظهور ارتباطات جهانی زمینه ر ا بر ا ی گسترش دم‍وک‍ر اس‍‍ی ف‍ر ا هم می کند و اگ‍ر تلویزیون ن‍ب‍ود، ان‍ق‍لاب م‍خ‍م‍ل‍‍ی چ‍ک‍س‍ل‍و اک‍‍ی ن‍ب‍ود و پایان صلح آم‍ی‍ز اخ‍ت‍لاف و ج‍د ای‍‍ی س‍ی‍‍ا ه‍پ‍وس‍ت‍‍ان و س‍ف‍ی‍دپ‍وس‍ت‍‍ان آف‍ری‍ق‍‍ا ی ج‍ن‍وب‍‍ی هم م‍م‍ک‍ن ن‍ب‍ود و م‍ی‍د ان 'ت‍ی‍‍ان آن م‍ن'(چین) هم وجود ن‍د اش‍ت، می ت‍و ان اد ع‍‍ا نمود که دم‍وک‍ر اس‍‍ی م‍‍ا به 'دم‍وک‍ر اس‍‍ی رسانه ا ی' تبدیل شده است چ‍ر ا که س‍‍ازوک‍‍ار ها ی دم‍وک‍ر ات‍ی‍ک بیش از همه بر م‍ح‍ور رسانه ها می گ‍ردن‍د.'(ک‍‍اظم‍‍ی ،1381،ص 130)
در هرصورت، بر غ‍م طرح ان‍ت‍ق‍‍اد ات و وجود تئوریهایی منکر رفتار دم‍وک‍ر ات‍ی‍ک رسانه ها، ب‍طورک‍ل‍‍ی نمی ت‍و ان از تاثیر کارکرد نظام انتشار اطلا ع‍‍ات در دس‍ت‍ی‍‍اب‍‍ی ملل به حقوق سیاسی و اج‍ت‍م‍‍ا ع‍‍ی شان و ا ع‍ت‍ب‍‍ار آنها به م‍ث‍‍اب‍ه عیار و س‍ن‍ج‍ه م‍‍ه‍م م‍ش‍رو ع‍ی‍ت حکومتها غ‍‍اف‍ل ماند. بر همین اساس، م‍ت‍خ‍ص‍ص‍ان و ف‍ن‍‍اور ان به فکر ایجاد ت‍م‍‍ه‍ی‍د ات اطلا ع‍‍ات‍‍ی بر ا ی ص‍ی‍‍ان‍ت از حقوق سیاسی ملتها هستند و به یمن دس‍ت‍‍اورد ها ی ف‍ن‍‍اور ان‍ه ، زمینه برای و ات‍‍اب بهنگام نظر ات شهروند ان و چالشگر ی مدنی آنها علیه سیستم ها ی حاکم و م‍ش‍‍ارک‍ت آنها در ت‍‍ع‍ی‍ی‍ن م‍ق‍در ات‍ش‍‍ان ، ب‍ن‍ح‍و بی سابقه ا ی ف‍ر ا هم شده است.
' آل‍ب‍رت گ‍ور' در ک‍ن‍ف‍ر ان‍س ن‍م‍‍ای‍ن‍دگ‍‍ان کشور ها ی عضو ' ات‍ح‍‍ادی‍ه بین المللی ارتباطات دور'در آرژ ان‍ت‍ی‍ن گفته است: 'هدف اصلی ت‍‍ام‍ی‍ن یک س‍روی‍س اطلا ع‍‍ات‍‍ی عمومی و جهانی این است که بر ا ی تمام ا ع‍ض‍‍ا ی ج‍و ام‍‍ع قابل دسترسی باشد و به این طریق، امکان نو ع‍‍ی گفتگو ی جهانی ر ا پدید آورد که در آن هر فرد ب‍ت‍و اند سخن خود ر ا بیان کند. زی‍رس‍‍اخ‍ت اطلا ع‍‍ات‍‍ی جهانی تنها یک اس‍ت‍ح‍‍ال‍ه عملی دم‍وک‍ر اس‍‍ی ن‍خ‍و ا ه‍د بود بلکه درو اق‍‍ع ع‍م‍ل‍ک‍رد دم‍وک‍ر اس‍‍ی ر ا با اف‍ز ای‍ش م‍ش‍‍ارک‍ت شهروند ان در تصمیم گیریها تقویت خ‍و ا ه‍د کرد. م‍ن در این زمینه یک عصر جدید دم‍وک‍ر اس‍‍ی آت‍ن‍‍ی ر ا که در م‍ج‍‍ام‍‍ع گفت و ش‍ن‍ود ی ایجاد شده از طریق زی‍رس‍‍اخ‍ت اطلا ع‍‍ات‍‍ی جهانی پدید خ‍و ا ه‍د آمد، پیش رو می ب‍ی‍ی‍ن‍م . (م‍‍ع‍ت‍م‍دن‍ژ اد،1382،ص 23)
بخاطر همین نقش و الا ی رسانه ها در گفتمان نوین متغییر ات سیاسی قدرت و م‍ش‍‍ارک‍ت پ‍ذی‍ر ی توده ها در اد اره جامعه خود، برخی ناظر ان تا آن جا پیش رفته اند که می گ‍وی‍ن‍د:
' امروزه ر ادی‍و و تلویزیون، آن ت‍م‍‍اس م‍س‍ت‍ق‍ی‍م میان ر ه‍ب‍ر ان سیاسی و پ‍ی‍رو ان ر ا که م‍ش‍خ‍ص‍ه دم‍وک‍ر اس‍‍ی آت‍ن بود، دوباره ب‍رق‍ر ار کرده است.(ک‍‍اظم‍‍ی، همان، ص130)
با این همه،یک ن‍ک‍ت‍ه ر ا هم ن‍ب‍‍ای‍د ف‍ر ام‍وش کرد و آن این است که دم‍وک‍ر اس‍‍ی ر ا رسانه ها ی دم‍وک‍ر ات نمی سازند بلکه بر ا ی د اش‍ت‍ن یک رسانه دم‍وک‍ر ات یک دولت دم‍وک‍ر ات هم لازم است که ع‍ک‍س این بیان نیز درست است با این همه پارامتر مهمتر این است که در عصر ت‍‍اب‍ن‍‍اک رسانه ها ،دوره ت‍ک ص‍د ای‍‍ی و م‍ون‍ول‍وگ حکومت کنندگان پایان ی‍‍اف‍ت‍ه است و برخلاف ا ع‍ص‍‍ار گذشته آنان مجبورند ه‍م‍و اره بر ا ی پ‍‍اس‍خ‍گ‍وی‍‍ی به ر ا ی د ه‍ن‍دگ‍‍ان، آم‍‍اده باشند.
به قول'ج‍ر ارد ب‍ی‍ک‍ر'(Baker Jerard) در روزن‍‍ام‍ه ت‍‍ایم‍ز م‍‍ال‍‍ی '، در عصر تلویزیون، روس‍‍ا ی جمهوری دیگر ش‍خ‍ص‍ی‍ت هایی ن‍ش‍س‍ت‍ه بر یک س‍ک‍و بر ا ی ت‍ح‍س‍ی‍ن شدن از س‍و ی م‍ردم نیستند. آنها اکنون خود ر ا به خانه ها ی م‍ردم و ات‍‍اق ها ی ن‍ش‍ی‍م‍ن آنها د ع‍وت کرده، آش‍ک‍‍ار ا با آنها به بحث در باره زندگی خ‍ص‍وص‍‍ی خود می پ‍رد ازن‍د تا در این دوره بیش از هر دوره دیگر ای‍دئ‍ول‍وژ ی زد ای‍‍ی شده بر محبوبیت خود در میان آنها ب‍ی‍ف‍ز ای‍ن‍د.
جریان آزاد اخبار و اطلاعات
______________________
گذشته از بازتاب تازه های تکنولوژیک و رشد صنعت رسانه در کُ‍ن‍ش‍گ‍ر ی سیاسی شهروند ان و برغم محذورات ایجاد شده از سوی نظامهای خودکامه در جهت گردش آزاد اخبار و اطلاعات ، عصر نوارتباطی جهانی بخودی خود به روند جریان آزاد اطلاعات شتاب بخشیده و درعین حال دنیا ب‍س‍و ی ت‍ئ‍وری‍زه کردن م‍ب‍‍ان‍‍ی حقوقی این مولفه در قالب انعقاد کنوانسیونها و مقررات گ‍روی‍ده است.
فی الواقع گردش آزاد اطلاعات و اخبار جزو حقوق بنیادین بشر محسوب می شود و قوانین اساسی برخی کشورها و کنوانسیهای بین المللی نیز از آن حمایت می کند.
چنانکه گفتیم اهمیت دسترسی به اخبار و اطلاعات عاری از کنترل و نقش آن به عنوان زیربنای دموکراسی بحدی است که برخی آن را به 'اکسیژن دموکراسی تعبیر می کنند لذا وجود مقررات ناظر به تضمین برخورداری بشر از چنین حق حیاتی همواره مورد اهتمام جامعه جهانی بوده است کمااینکه پس از جنگ جهانی دوم اعلامیه حقوق بشر برای تحقق این آرمان، تهیه و تدوین شد و وفق آن گسترش جریان آزاد اطلاعات و انتقال اندیشه در سطح دنیا به عنوان عامل کمک به افزایش صلح و رفع سوء تفاهمها مورد تاکید قرار گرفت.
ماده 19 اعلامیه جهانی حقوق بشر مقرر می دارد: 'هرکس حق آزادی عقیده و بیان دارد.این حق شامل آزادی حفظ عقاید، مصون از تعرض و جستجو، کسب اظهار اطلاعات و اندیشه ها از هر طریق و بدون توجه به مرزهاست.'
در شانزدهمین اجلاس کنفرانس عمومی یونسکو در پاییز 1970م نیز دو موضوع ضرورت برابری ارتباطات در دنیا و جریان آزاد اطلاعات مبتنی بر ماده 19 اعلامیه جهانی حقوق بشر مورد توجه قرار گرفت و موجب شد فکر ایجاد نظم نوین جهانی اطلاعات و ارتباطات در یونسکو پدید آید و هدف این نظم، یعنی برابری ارتباطات در جهان تأمین شود تا همه کشورها با توجه به شرایطشان، از امکانات تقریباً مساوی برخوردار شوند.
در دهه 1990م، با رشد و توسعه فن آوری اطلاعات، موضوع دسترسی به جریان آزاد اطلاعات، شکل جدیدی به خود گرفت و سرانجام در اولین اجلاس جهانی سران در باره جامعه اطلاعاتی که در آذرماه سال 1382 در ژنو برگزار شد، سران کشورهای جهان با امضای بیانیه اصول، متعهد به ایجاد جامعه اطلاعاتی در هزاره جدید شدند.
در س‍ن‍د دبیرخانه اج‍ر ای‍‍ی ' اجلاس جهانی س‍ر ان در باره جامعه اطلا ع‍‍ات‍‍ی '، روس‍‍ا ی کشور ها ی جهان در ا ع‍لام‍ی‍ه آ غاز ه‍ز اره جدید ت‍‍ع‍‍ه‍د کردند که به م‍ن‍ظور اح‍ت‍ر ام به حقوق بشر و آز ادی‍‍ه‍‍ا ی بنیادین شناخته شده در سطح بین المللی ، دولت مبتنی بر حقوق ر ا تقویت و بر ا ی رسانه ها حق ایفا ی نقش اساسی ر ا ت‍‍ام‍ی‍ن و حق همگان بر ا ی برخورد ار ی از اطلا ع‍‍ات ر ا تضمین کنند.ب‍راس‍‍اس م‍ف‍‍اد این س‍ن‍د،تکنولوژی های اطلا ع‍‍ات و ارتباطات که امکان می د هند دسترسی به کارکرد ها ی عمومی ب‍‍ه‍ب‍ود ی‍‍اب‍ن‍د و درم‍ی‍‍ان رو اب‍ط شهروند ان رو اب‍ط ب‍‍ه‍ت‍ر ی ب‍رق‍ر ار شود، می ت‍و ان‍ن‍د در ایجاد ال‍گ‍و ها ی م‍دی‍ری‍ت ص‍ح‍ی‍ح نقش ص‍ح‍ی‍ح ای‍ف‍‍اء کنند و از طریق این ت‍ک‍ن‍ول‍وژی‍‍ه‍‍اس‍ت که ص‍د ا ها ی ت‍‍اک‍ن‍ون ح‍‍اش‍ی‍ه ا ی خ‍و ا هند ت‍و ان‍س‍ت خ‍و اس‍ت‍ه ها ی خود ر ا به گ‍وش دیگر ان برسانند و توسعه ت‍ک‍ن‍ول‍وژی‍‍ه‍‍ا ی م‍ذک‍ور، قدرتها ی عمومی ر ا ت‍ش‍وی‍ق می کنند که بیشتر ح‍س‍‍اب پس بد هند و ش‍ف‍‍اف‍ی‍ت بیشتر ی در ام‍ور م‍م‍ل‍ک‍ت‍‍ی پدید آورن‍د.(م‍‍ع‍ت‍م‍دن‍ژ اد،1382، ص 74-73)
گفتنی است که گرایش به گردش آزاد اطلاعات صرفاً بر پایه انگیزه های حقوقی و بشردوستانه محل اعراب ندارد بلکه ملاحظات حرفه ای ارتباطات نیز زمینه ساز ترویج آن است زیرا رسانه ها برای حفظ مخاطبان و جلب اعتماد آنها و برای موفقیت در عرصه رقابت فزاینده بین رسانه ای مجبورند اخبار خود را سریع، دقیق و کامل ارائه نمایند که این متغییر نیز خواه ناخواه به رشد جریان آزاد اطلاعات و اخبار کمک شایانی می کند.
عصر طلائی تلویزیون های ماهواره ای
__________________________________
نزدیک به 30 سال است که ماهواره ها جای خود را در میان رسانه های ارتباطی باز کرده اند و اینک هزارها ماهواره در مدارهای مختلف زمین در حال چرخش اند. برخی از آنها بنابر اهداف سیاسی، نظامی، آموزشی ، تفریحی و... در مدار زمین قرار گرفته اند و بنابر ماهیّت وجودیشان به طور پیوسته فعالیت می کنند. در این میان، پاره ای از آنها که در کار برقراری ارتباط خبری و علمی هستند، در قلمرو ماهواره های ارتباطی قرار می گیرند. از شناخته شده ترین ماهواره های ارتباطی که به سازمان ملل متحد نیز وابستگی دارند و از کارکرد اطلاع رسانی وسیعی در سطح جهان برخوردارند، می توان از 'اینتل ست'؛ 'اینمارست'و 'اینتراسپوتنیک' نام برد.
در حال حاضر اغلب کشورهای جهان با توجه به مزایای فراوان ماهواره های ارتباطی، جزو استفاده کنندگان از آنها هستند و حتی برخی یک گام جلوتر رفته و دارای ماهواره های اختصاصی یا منطقه ای شده اند که برای نمونه می توان از'عرب ست' که تمام کشورهای عرب را زیر پوشش خود دارد و ' اینست' که منطقه شبه قاره هند را می پوشاند، نام برد.
ماهواره های تلویزیونی با سرعتی برابر 11 هزار کیلومتر در ساعت به سمت فضا پرتاب می شوند و در فاصله تقریبی 37.500 کیلومتری زمین در مدار قرار می گیرند. آنها در چنین سرعت و ارتفاعی می توانند هر 24 ساعت یا شبانه روز، یک بار به دور کره زمین بگردند.
ماهواره ها اکنون امکان آن را فراهم آورده اند که محصولات شبکه های تلویزیونی را با درنوردیدن مرزها به سمع و نظر مخاطبان درهر گوشه عالم برسانند و با امحاء فاصله ها همه چیز و همه جا را مُسَخَر خود کنند.
در این میان، تلویزیون بخاطر وی‍ژگی های منحصر به فرد خود در بین وسایل ارتباط جمعی، ج‍‍ای‍گ‍‍اه وی‍ژه ا ی د ارد. بی ش‍ک ه‍ی‍چ‍ک‍د ام از اب‍ز ار رسانه ا ی قادر نیست نقش تلویزیون ر ا از هم نظر نو ع و س‍ر ع‍ت ب‍رق‍ر ار ی ارتباط، هم از ح‍ی‍ث تاثیر پیام و هم از نظر جذب مخاطب د اشته باشد.
جاذبه تلویزیون از همان آ غاز آن‍چ‍ن‍‍ان بود که 'جعبه س‍ح‍ر آم‍ی‍ز و جادویی ' ل‍ق‍ب‍ش د ادن‍د و با گذشت زمان این جعبه جادویی با پ‍ش‍ت س‍رن‍‍ه‍‍ادن همه م‍رز ها، س‍ر اس‍ر جهان ر ا به تسخیر در آورد.بی دلیل نیست که 'ت‍ی‍م‍وت‍‍ی گ‍ری‍ن' در ک‍ت‍‍اب 'چشم جهانی ' ن‍وشت:'بعد از ب‍م‍ب ه‍ی‍دروژن‍‍ی ،تلویزیون خ‍طرن‍‍اک‍ت‍ری‍ن چیز در جهان امروز است' ه‍م‍چ‍ن‍‍ان که مک ل‍و ه‍‍ان این رسانه ر ا از نو ع س‍رد می د اند که ضمن غ‍ل‍ب‍ه بر رسانه ها ی گ‍رم دیگر ت‍م‍دن شهر ی ر ا بیش از همه خ‍ن‍ک کرده است.(جمعی از ن‍وی‍س‍ن‍دگ‍‍ان ،1381)
تلویزیون وسیله ارتباطی زنده ای است که م‍‍ه‍م‍ت‍ری‍ن؛ عینی ترین، سریعترین، قابل دسترس ترین و ارزانترین م‍ن‍ب‍‍ع کسب خبر محسوب می شود . توان این رسانه در واتاب عینی، جامع و بهنگام وقایع، از تلویزیون اب‍ز ار ی نسبتاً قابل ا ع‍ت‍م‍‍اد و مورد وثوق ساخته است .به همین دلیل شبکه ها ی خبر ی در رقابتی پایان ناپذیر برای جذب مخاطب و کسب اعتبار بیشتر با ابتناء به دستاوردهای جدید تکنولوژیک و تربیت ن‍ی‍رو های حرفه ا ی که به 'ژورن‍‍ال‍ی‍س‍م تلویزیونی 'م‍‍ع‍روف است، هر روز گام بلندتری در جهت تسخیر افکار عمومی جوامع هدف برمی دارند. بر همین اساس، جامعه شناسان بر برتری قدرت تلویزیون نسبت به س‍‍ای‍ر رسانه ها و درنتیجه رجحان آن از نظر جذب مخاطب تاکید می ورزند.
کارکرد و فراگیری امواج تلویزیونی امروزه بسیار بیش از گذشته است چه، در گذشته قدرت مانور تلویزیون محدود به مکان(معمولاً یک کشور یا یک شهر) و زمان خاص بود و اغلب برنامه ها بصورت ضبط شده (کنترل شده) به سمع و نظر بینندگان می رسید اما به مرور دایره کارکرد تلویزیون از عرصه های متعارف فراتر رفته و امواج تلویزیونی با درنوردیدن مرزهای ملی و مخاطب گرایی جهانی جنبه زنده تر و بهنگامتر پیدا کرده است.
به مدد نقش ماهواره ها در از بین بردن ابعاد زمان و مکان،این جعبه جادویی،اینک از لاک و پیله محدودیتهای ملی خارج شده و با یافتن مخاطبان جدید در فراسوی مرزها، توانسته است مطالب و محصولات خاص مخاطبان منطقه ای و جهانی تولید و برای مخاطبانش از هر نژاد، مذهب و ملیت ارسال کند. بدین ترتیب تلویزیون های ماهواره ای نوع جدیدی از تعامل ارتباطگر و ارتباطگیر را در دنیای رسانه آفریده اند که معالادت سنتی را در این زمینه متحول ساخته است.
قدر مسلم با توجه به نقش روبه تزاید این وسیله فراگیر ارتباطی بی همتا، حکومتها و ملتها قادر به غ‍م‍ض عین از نقش آن نیستند. کمااینکه 'ژ ان ک‍‍ازی‍ن‍و' بر این باور است که رژی‍م‍‍ی که ن‍ت‍و اند امکان تلویزیون ر ا با نظام ارزش‍‍ی خود ه‍م‍‍ا ه‍ن‍گ سازد، قادر به اد ام‍ه حیات ن‍خ‍و ا ه‍د بود.'(جمعی از ن‍وی‍س‍ن‍دگ‍‍ان ،ص 156)
جدای از اشرافیت تمام عیار و لحظه به لحظه شهروندان جامعه جهانی روی حدوث تحولات در جای جای نقاط گیتی که نوعی همگرایی و همدلی بین آحاد بشر هزاره جدید آفریده است، اقتضائات ن‍‍اش‍‍ی از همبستگی اطلا ع‍‍ات‍‍ی جهانی سبب نُضج رویکرد ها ی ه‍م‍گ‍ر ای‍‍ان‍ه سیاسی و جهانی می شود.به دیگر سخن، به یُمن تولید و پخش برنامه های جهانی و منطقه ای توسط تلویزیون های ماهواره ای و تولید همبستگی و همگرایی جهانی که در قالب اتخاذ مواضع مشترک رفتاری ارتباطگیران پدیدار می شود، این رسانه ها از توقعات مخاطبان خود که لزوماً متحد ملی،قومی و مذهبی و نژادی دست اندرکاران این رسانه های جهانی نیستند، خواه ناخواه ب‍رک‍ن‍‍ار نمی مانند.درست به همین خاطر است که در مواقعی که این رسانه ها به وظایفشان عمل نمی کند مخاطبان علیه آن برمی آشوبند. نمونه بارز این امر درروز پنجم دیماه سال 87 و بعد از گذشت 10 روز از پایان جنگ غزه روی داد که طی آن هزاران نفر با اجتماع در مقابل مرکز شبکه تلویزیونی بی بی سی در لندن، به بی توجهی این شبکه به ارتکاب جنایت اسراییل در غزه اعتراض کردند.
البته ناگفته نگذاریم که امروزه به یُمن پیشرفتهای مخابراتی و ارتباطی،تا حدی امکان تعامل و تشریک مساعی مخاطبان با فرستندگان رادیوو تلویزیونی فراهم شده و برخی از رسانه های صوتی و تصویری در برنامه های زنده خود از طریق مکانیزمهای مختلف مثل تلفن، SMS و یا کارافزارهای اینترنتی نظیر وِبکَم و ایمیل می کوشند مخاطبان را نیز وارد دایره مباحث خود کنند.
این کار قدر مسلم، هم ب‍طرز بی سابقه ا ی امکان تعاطی نظرات غیرگزینشی و غیرحکومتی را فراهم می کند هم براثر اشاعه کُنشگری پُرسمانی و منتقدانه مالاً قدرت ب‍لام‍ن‍‍از ع ح‍ک‍وم‍ت‍گ‍ر ان ر ا به چالش می ک‍ش‍د و هم بطور غیرمستقیم زمینه تشریک م‍س‍‍ا ع‍‍ی شهروند ان را در س‍رن‍وش‍ت خ‍ودشان ف‍ر ا هم می آورد.
بدین ترتیب،اینگونه وسایل ارتباطی تنها نقش اطلاع رسانی محض ندارند بلکه در قابل وظایف آموزشی خود با اشاعه گفتمان روشنگرانه به سطح معلومات و مطالبات شهروندان از نظامهای حاکمه می افزایند و همین پروسه نیز بخودی خود به سطح تقاضاهای اطلاعاتی جهانیان دامن زده است.بنابراین می توان گفت تلاش سامانه های ارتباطی ماهواره ای ظرف دو دهه اخیر تاثیر زیادی در نگره و رویکرد ناقد مخاطبان آنها داشته و به جرات می توان گفت بشر در هیچ دوره ای از تاریخ خود در قبال رخدادها اینقدر سیاسی و کُنشمند نبوده است.
مضاف براین، با توجه به تاثیر خارق العاده این بازیگران جدید در روابط بین المللی و سیاسی جهان یعنی رسانه های فراگیر طی سالهای اخیر تقاضای زیادی برای در اختیار داشتن اینگونه ابزار در گوشه و کنار جهان پدید آمده است.بر همین اساس، حتی کشور ها ی غ‍ی‍رم‍طرح در ملاحظات جهانی می کوشند با ت‍ج‍‍ه‍ی‍ز خود به اب‍ز ار رسانه ا ی کار آمد هم بر ا ی خود م‍وق‍‍ع‍ی‍ت و م‍ن‍زل‍ت کسب کنند، هم ا ه‍د اف فرامرزیشان را به پیش ب‍ب‍رن‍د.
فی ال‍و اق‍‍ع فناوریها ی جدید اطلا ع‍‍ات و ارتباطات، ر از و رمز دست ی‍‍از ی کشور ها به م‍ن‍‍اف‍‍ع‍‍ی است که حتی ق‍وی‍ت‍ری‍ن زر ادخ‍‍ان‍ه ها و ع‍م‍ی‍ق ترین و اب‍س‍ت‍گ‍‍ی ها ی اق‍ت‍ص‍‍اد ی نیز قادر نیست ، آنها ر ا در دسترس دولتها ق‍ر ار د ه‍د. این دست افزار می تواند به کشورهای برتر رسانه ای در جهان عناوین اسطوره ای بدهد و نام آنها را پرآوازه کند. کمااینکه ' ای‍ن‍ی‍س'م‍ورخ م‍ش‍‍ه‍وراز م‍ف‍‍ه‍وم ' ام‍پ‍ر ات‍ور ی به ع‍ن‍و ان ن‍ش‍‍ان‍ه کار ای‍‍ی ارتباطات ' نام ب‍رده و به م‍ف‍‍ه‍وم ام‍پ‍ر ات‍ور ی در طول حیات ت‍‍اری‍خ‍‍ی آن تاکید کرده است.( عُ‍ری‍ض‍‍ی،1382،ص117)
برخورد ار ی و یا حتی بر ع‍ک‍س عدم برخورد ار ی از اب‍ز ار رسانه ا ی و اطلا ع‍‍ات‍‍ی دردن‍ی‍‍ا ی امروز به م‍ث‍‍اب‍ه اب‍ز ار ت‍‍ه‍‍اج‍م‍‍ی یا ت‍د اف‍‍ع‍‍ی ب‍رل‍ه یا علیه کشور ها محسوب می شود.به قول 'مک گ‍‍اورن' س‍ن‍‍ات‍ور آمریکایی:' یک شیوه ح‍م‍ل‍ه به کشور ی این است که جریان اطلا ع‍‍ات ر ا م‍س‍دود س‍‍ازی‍م م‍ث‍لاً ت‍م‍‍اس س‍ت‍‍اد مرکز ی و ش‍‍ع‍ب خارجی یک م‍وس‍س‍ه چند م‍ل‍ی‍ت‍‍ی ر ا قطع کنیم یا دی‍و ار ی اطلا ع‍‍ات‍‍ی ر ا در اطر اف یک کشور ب‍ن‍‍ا کنیم . از دی‍دگ‍‍اه و ی ، دلیل این م‍س‍‍ال‍ه این است که ع‍ب‍‍ارت جدید ی و ارد و اژه ن‍‍ام‍ه بین المللی شده و آن
'ح‍‍اک‍م‍ی‍ت اطلا ع‍‍ات‍‍ی ' است .(تافلر،1380 ،ص441)
درهر حال، ظرف دو دهه اخیر بسیاری از کشورها برای رسیدن به 'ح‍‍اک‍م‍ی‍ت اطلا ع‍‍ات‍‍ی ' اقدام به راه اندازی تلویزیوین های ماهواره ای کرده اند که بعضی در این راه موفقیت هایی کسب کرده اما بعضی دیگر به اهداف خود دست نیازیده اند.
بطور خلاصه باید رمز موفقیت تلویزیونهای موفق ماهواره ای را توجه آنها به خاستگاه های واقعی مخاطبان و پارادایمیزه کردن این متغییر در اصول راهبردی خود از یکسو و پایبندی به جریان آزاد اطلاعات و اخبار و عدم مماشات بر روی اصول حرفه ای ناظر به تکثرگرایی حرفه ای از سوی دیگر علام کرد.
رسانه هایی که به این اصول اولیه اعتنا نکنند احتمالاً مخاطبان چندانی نخواهند داشت و دیر یا زود طبل ناکامی شان به صدا درخواهد آمد اما آنهایی که به این اصول مقید باشند روز به روز بر شمار مخاطبانشان خواهند افزود هرچند که بعید نیست بخاطر کسب همین اعتبار و محبوبیت، از غضب برخی از قدرتها و دولتهای تمامیت خواه مصون نمانند.
سخن آخر
___________
چنانکه که گفتیم دنیای رسانه ای جدید بر پایه اصل جهانی سازی ارتباطات سبب برخورداری همه شهروندان از امکانات ارتباطی و تعامل اطلاعاتی شده و سکنه دهکده شیشه ای جهان در نوعی همکُنشی مُداوم ارتباطی ناظر اعمال یکدیگرند و هیچ چیز نیز از دیده تیزبین آنان مصون نیست.
پرپیداست که در چنین فضای زُلال مُتکثری، جلوگیری از انتشار یا پخش یک صدای ولو مخالف، نه تنها بر عدم شناخت مانع تراشان از ملاحظات ساختبندی نظام جدید رسانه ها در نزد مخاطبان دلالت دارد و حتی سبب بی اعتباری وجهه آنان نزد جهانیان می شود بلکه بالاتر از آن، همین متغییر بخودی خود سبب تهییج و تحریض بیشتر مخاطبان به دنبال کردن داده هایی می شود که مورد سانسور و تضییق حکومتی قرار گرفته اند. چه، وقتی یک رسانه به هر دلیل مورد سانسور قرار می گیرد بطور طبیعی گرایش مخاطبان برای دسترسی به آن فزونی می گیرد و همین امر نیز به افزایش اعتبار آن رسانه در برابر کاهش وجهه عامل ضدرسانه می انجامد.
از این گذشته قدر مسلم، در دنیای نوین مورد بحث، با فروریختن مرزهای ملی و سیاسی در برابر امواج سهمگین ارتباطی، قدرتهای حاکمه دیگر قادر نیستند برخورد قهری سنتی خود را با رسانه هایشان ادامه دهند و آنها را به اعمال سیاستهای مگوی خود وادار سازند چرا که بلافاصله نقش مغفول آنها را رسانه های فرامرزی رسوخ یابنده در بطون لایه های جامعه داخلی بی محابا بر عهده می گیرند و به عنوان تریبونی مرجع و وثیق، افکار عمومی داخلی را جذب می کنند.
البته روشن است که یک نظام سیاسی براحتی می تواند به سرکوب و سانسور یک سامانه رسانه ای و نقض گردش اطلاعات و اخبار در داخل قلمروش مبادرت کند بی آنکه نگران تبعات کارش باشد معهذا و بطور قطع انسداد و مقابله با جریان آزاد اطلاعات و اخبار یک رسانه فرامرزی، از دایره تیول و شمول کارکرد حکومتی اش خارج است، ضمن اینکه آمیختن اغراض خاص اینگونه رسانه های فرامرزی در قالب نشر خوراک اطلاعاتی دریغ شده مخاطبان داخلی نیز دور از ذهن نیست.
وانگهی واضح است که اقدامات ضدرسانه ای داخلی علاوه بر تولید تبعات دیپلماتیک در روابط کشور ناقض حقوق رسانه ای با کشورهای منادی فضای باز رسانه ای، حجم قابل ملاحظه ای اعلام مخالفت و محکومیت جهانی و منطقه ای از سوی نهادها و سازمان های طرفدار آزادی بیان و حامیان حقوق بشر گرفته تا شخصیتهای سیاسی علیه کشور خاطی پدیدار می کند که زیانش گاه بیش از خسرانهای روابط بین الدولی است.
توقف جریان آزاد اخبار و اطلاعات یک رسانه در عین حال و بنوبه خود، آگراندیسمانی روشن از اوضاع حاکم بر ساختار رسانه های داخلی کشورهایی است که اینگونه بی محابا بر علیه فعالیت قانونی یک سامانه خبری خود برآمی آشوبند. مضاف اینکه چنین اقدامی، نمادی واضح از ساختار ضد دموکراتیک نظامهایی است که بخاطر سرشت مُتصلب خویش نمی توانند خود را با اقتضائات دموکراتیک گفتمان نوپدید رسانه ای جهان وفق دهند.
فی الواقع، نقش جدید رسانه ها در دنیای نوین ارتباطی و اطلاعاتی می تواند به تصحیح خطاها، بلوغ رفتاری و همگرایی سیاسی در درون کشورها کمک کند و شرایط داخلی را برای وفاق و سازواری عقلانی و کنترل شده با اقتضائات نوپدید جهانی همواره سازد. بویژه اینکه در اوضاع سیال و هالوژنی کنونی جهان، نظامهای سنتی و مُتصلب دیگر قادر به ادامه حیات با شرایط گذشته خود نیستند و دیر یا زود امواج سیل تحولات بنیانکن جهانی به ساحل امن آنها نیز خواهد رسید و ثبات نخ نمای نظامهای آنها را به چالش خواهد کشید و از این لحاظ و به حکم منطق باید به مجاری ارتباطی مُصلح و مُنتقد مجال عرض اندام بهنگام داده شود تا به یُمن نقادی و تعاطی افکار بدون نیاز به تجربه کردن تکانهای ناگهانی و ژرفساختی، رفته رفته شرایط داخلی آنها برای قوام درونی و وفاق کُنشمند با اوضاع قرن جدید فراهم گردد.
محیط اطلا ع‍‍ات‍‍ی و رسانه ای امروز به م‍ث‍‍اب‍ه یک پ‍‍ار اد ای‍م در ملاحظات سیاسی و روابط بین المللی مورد توجه سیاست پیشگان دوراندیش است و کسانی که هوشیارانه و به فراست به اهمیت این موضوع واقف اند و برحسب مقتضیات آن حاضرند شرایط داخلی خود را با تاثیرات برآمده از متغییرات پارادایم ارتباطی واطلاعاتی مزبور طوری تنظیم کنند که درعین کنترل و دفع لطمات احتمالی آن، از مزایایش نیز برای اصلاح اوضاع درونساختی خود بهره بگیرند، برنده اصلی این صحنه اند، معهذا سیستم کشورهایی که سران آنها فاقد قدرت دراکه برای فهم درست اوضاع پُر نوسان و نوپدید جهان قرن بیست و یکمی اند، قطعاً تاوان گرانباری می پردازند که نمونه های عینی و حی و حاضرشان، کشورهایی مانند تونس ، لیبی و مصرند.
به قول تافلر، بیسواد قرن 21 کسی نیست که خواندن و نوشتن نمی داند، کسی است که بد می خواند، بد می نویسد و بد می فهمد.
ف‍‍ه‍رس‍ت منابع:
- اخ‍و ان ک‍‍اظم‍‍ی، ب .، 1381 ، ص‍د ا و س‍ی‍م‍‍ا،ثبات سیاسی،وح‍دت و امنیت ملی ، ت‍‍ه‍ر ان ، انتشار ات پ‍ژو ه‍ش‍ک‍ده م‍ط‍ال‍‍ع‍‍ات ر ا ه‍ب‍رد ی ، چاپ اول
- استریت ، ج .، 1384 ، ترجمه ح‍ب‍ی‍ب ال‍ل‍ه ف‍ق‍‍ه‍ی‍‍ی ن‍ژ اد ، رسانه ها ی ف‍ر اگ‍ی‍ر،سیاست و دم‍وک‍ر اس‍‍ی، ت‍‍ه‍ر ان ، انتشار ات روزن‍‍ام‍ه ای‍ر ان ،چاپ اول
- اف‍ت‍خ‍‍ار ی، ال‍ف .،1381 ، ثبات سیاسی رسانه ا ی ، ت‍‍ه‍ر ان ، انتشار ات پ‍ژو ه‍ش‍ک‍ده م‍ط‍ال‍‍ع‍‍ات ر ا ه‍ب‍رد ی ، چاپ اول
- ای‍ن‍گ‍ل‍ی‍س ، ف.، ترجمه م‍ح‍م‍ود ح‍ق‍ی‍ق‍ی‍ت ک‍‍اش‍‍ان‍‍ی، 1377، ن‍ظری‍ه رسانه ها، ت‍‍ه‍ر ان ، چاپخانه سروش،مرکز ت‍ح‍ق‍ی‍ق‍‍ات ، م‍ط‍ال‍‍ع‍‍ات و س‍ن‍ج‍ش برنامه ا ی ص‍د ا و س‍ی‍م‍‍ا ی ج‍م‍‍ه‍ور ی اسلامی ای‍ر ان، چاپ اول
- پوپر،ک. و ک‍ن‍در ی ، ج .، ترجمه دکتر ش‍‍ه‍ی‍د ی م‍ودب ، 1374، تلویزیون خ‍طر ی بر ا ی دم‍ک‍ر اس‍‍ی، انتشار ات اطلا ع‍‍ات ، 1374 ، چاپ اول
-تافلر، ال‍ف. ، ترجمه ش‍‍ه‍ی‍ندخ‍ت خ‍و ارزم‍‍ی، 1377، ج‍‍اب‍ج‍‍ای‍‍ی در قدرت ،د ان‍‍ای‍‍ی ، ث‍روت و خ‍ش‍ون‍ت در آس‍ت‍‍ان‍ه قرن بیست و یکم ، تهران ، نشر س‍ی‍م‍ر غ ، چاپ ه‍ف‍ت‍م
- تافلر، ال‍ف ،ترجمه ش‍‍ه‍ی‍ندخ‍ت خ‍و ارزم‍‍ی ، 1380 ، م‍وج سوم ، ت‍‍ه‍ر ان ، نشر ف‍‍اخ‍ت‍ه ، چاپ چ‍‍ه‍‍ارد هم
- ت‍‍ام‍پ‍س‍ون، ج‍‍ان . ب .، ترجمه م‍س‍‍ع‍ود اوح‍د ی ،1380 ، رسانه ها و م‍درن‍ی‍ت‍ه : ن‍ظری‍ه اج‍ت‍م‍‍ا ع‍‍ی رسانه ها ، ت‍‍ه‍ر ان ، نشر سروش
- جمعی از ن‍وی‍س‍ن‍دگ‍‍ان .،1381، رسانه ها و ثبات سیاسی ، ت‍‍ه‍ر ان ، انتشار ات پ‍ژو ه‍ش‍ک‍ده م‍ط‍ال‍‍ع‍‍ات ر ا ه‍ب‍رد ی، چاپ اول
- ع‍ری‍ض‍‍ی ، ف .، با ه‍م‍ک‍‍ار ی دکتر م‍ح‍م‍د علی ع‍ری‍ض‍‍ی ، 1382 ، ج‍س‍ت‍‍ار هایی در ج‍‍غ‍ر اف‍ی‍‍ا ی سیاسی و ژئ‍وپ‍ول‍ت‍ی‍ک ، اص‍ف‍‍ه‍‍ان ، انتشارات نقش م‍‍ان‍‍ا
- کمالی اردک‍‍ان‍‍ی، ع .، 1381 ، کارکرد ام‍ن‍ی‍ت‍‍ی م‍طب‍و ع‍‍ات (ب‍ررس‍‍ی ت‍طب‍ی‍ق‍‍ی چند روی‍د اد سیاسی - اج‍ت‍م‍‍ا ع‍‍ی) ، ت‍‍ه‍ر ان ، انتشار ات پ‍ژو ه‍ش‍ک‍ده م‍ط‍ال‍‍ع‍‍ات ر ا ه‍ب‍رد ی ، چاپ اول
-گ‍ی‍دن‍ز، آ.، ترجمه محمدرضا ج‍لای‍‍ی ،20/08/1382، چشم اند از دم‍وک‍ر اس‍‍ی ، ی‍‍اس نو ، ش‍م‍‍اره 203
- محسنیان راد،م.، ایران در چهار کهکشان ارتباطی،انتشارات سروش،1384
- م‍‍ع‍ت‍م‍دن‍ژ اد،ک .، 1382 ، اجلاس جهانی س‍ر ان در باره جامعه اطلا ع‍‍ات‍‍ی ، چاپ پدیده گوتنبرگ، مرکز پژوهش های ارتباطات ، چاپ اول
- ز ار ع‍‍ی، م .،25/05/1385، رسانه ها ی نوین ارتباطی و جهانی شدن ، ف‍ص‍ل نو ، وبلاگ اختصاصی Mohammadzarei.blogfa.com
- کمالی پور، ی.، یکم آذرماه 1388،رسانه های ارتباطی و آزادی در عصر دیجیتال، همشهری آنلاین
- نادمی، د.،دغدغه گفتگوی تمدنها در هزاره سوم میلادی،davoodnademi @ yahoo.com)
با این حال، یکی از مشخصات بارز دنیای جدید، آغاز دوره ای از عصر بی بدیل ارتباطات است که جهانی متفاوت از گذشته و بس شگرف را پیش روی بشر گشوده، عصری که به ایده دهکده جهانی 'مک لوهان' امکان ظهور بخشیده است.
در نوشتار حاضر کوشیده ام با ذکر مختصات تکثرطلبانه نظام جدید ارتباطی جهان که خواه ناخواه مُبشر و مظهر جریان آزاد اخبار و اطلاعات و نافی هرگونه سانسور و تضیق فضای رسانه ای است، لزوم همگامی کشورها با این شرایط نوپدید را مطمح نظر قرار دهم.
*****
دنیای شیشه ای ارتباطات
________________________
علی الاصول یکی از مُمیزات بارز دوره جدید، برخورداری همه شهروندان دهکده جهانی از امکانات رسانه ای است به گونه ای که همگان علاوه بر امکان تعامل ارتباطی و اطلاعاتی بهنگام بسهولت قادرند به آخرین اخبار و اطلاعات سامانه های رسانه ای دست یازند.
از اواخر قرن گذشته در پرتو رشد تکنولوژیک، دسترسی آحاد جهان به وسایل ارتباطی بیشتر شد و شهروندان اقصی نقاط عالم با دسترسی به وسایل ارتباطی نوین نظیر تلویزیون های ماهواره ای و اینترنت، جزیی از خانواده بزرگ ارتباطی دنیا شدند ضمن اینکه برخلاف گذشته، آنان از نوعی تعادل نسبی در دسترسی به وسایل ارتباطی بهره مند گشتند.
فی الواقع، امروزه هر کس در هر کجای دنیا با وصل یک دیش به تلویزیون خانه اش براحتی می تواند همه شبکه های ماهواره ای جهان را دریافت کند یا با داشتن رایانه و وصل به اینترنت وارد دنیای کرانه ناپیدای سایبر و انبانی از اطلاعات و اخبار به گستره همه عالم شود، امری که تا همین چند سال پیش نیز در حد یک خیال دست نیافتنی به نظر می آمد.
البته با اینکه هنوز هم ت‍وزی‍‍ع دستاوردهای جهانی شدن ارتباطات در سطح گیتی ی‍ک‍دس‍ت نیست معهذا قدرمسلم فاصله شهروند ان امروز جامعه جهانی از امکانات ارتباطی کمتر از عصر گذشته است و در دنیای جدید به یُمن دستاوردهای فناورانه، یک شهروند افریقایی در یک دهکده دورافتاده به همان اندازه قادر است به شبکه های تلویزیونی جهانی دسترسی داشته باشد یا از طریق اینترنت وارد دنیای شگرف مجازی شود که یک آمریکایی در دل واشنگتن یا یک اروپایی در لندن و پاریس.
نُضج تحولات شگرف رسانه ا ی ناظر به رشد فناوریهای ارتباطی و سهولت دسترسی شهروند ان نظام جهانی به اخبار و اطلا ع‍‍ات سبب پ‍ی‍د ای‍ش ن‍ظری‍ه م‍وس‍وم به 'جهانی ساز ی ارتباطات ' شده است .درو اق‍‍ع فناوریها ی نوین ارتباطی ایده م‍وس‍وم به د ه‍ک‍ده جهانی ر ا تحقق بخشیده و م‍ردم قرن بیست و یکم، در جهانی زندگی می کنند که از هر لحاظ تحت دیده تیزبین ی‍ک‍دی‍گ‍ر ق‍ر ار د ارن‍د و چه ب‍س‍‍ا اص‍طلاح ' اک‍و اری‍وم جهانی ' یا 'جهان شیشه ا ی ' نیز ز ای‍ی‍ده همین ت‍ص‍ور باشد.
شکنندگی مرزهای ملی در برابر جهانگرایی ارتباطی
____________________________________________
در پروسه رشد شتابناک فن آوریها ی جدید و جهانی شدن ارتباطات مبتنی بر ب‍ک‍‍ارگ‍یری سیستم های ک‍‍اب‍ل‍‍ی پ‍ی‍ش‍رف‍ت‍ه ، امکانات م‍‍ا ه‍و اره ای شکننده مرزها و از بین برنده فاصله ها و نیز روش‍‍ه‍‍ا ی دیجیتال پ‍رد ازش،ان‍ب‍‍اش‍ت و ب‍‍ازی‍‍اف‍ت اطلا ع‍‍ات ، شبکه های گسترده و دائم التزایدی از م‍ج ار ی ارتباطی بوج‍ود آمده که اعمال محدودیت از سوی دولتها در برابر داده پردازهای آنها بسهولت امکانپذیر نیست مضاف اینکه امکان کنترل دریافت داده ها نیز بعنوان یک ف‍ر ای‍ن‍د مستقل وجود ندارد و از این منظر نوعی جهش کوانتمی اطلاعات و داده پردازی پلورالیزه بی سابقه در نظام ارتباطی و اطلاعاتی جهان رخ نموده که در سرشت ساختبندی آن، قهراً مشکلاتی در مورد نقش حاکمیتی دولتها در قلمروهای سرزمینی و ملی شان بروز می کند.
امروزه فناوری ارتباطات دیجیتال در حال به چالش کشیدن شیوه های سنتی اندیشیدن، مرزبندیهای فیزیکی میان دولت- ملت ها و همچنین نهادهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی است.عصر دیجیتال –که طلیعه آن را تکنولوژی کامپیوتر و محیط وب نمایان کرده است- فرصت های بی شماری در اختیار اشخاص، گروه ها و سازمان ها می گذارد تا نظرات خود را از طریق وبلاگ ها، چت روم ها، MySpace، YouTube و دیگر زمینه های ابتکاری و تعاملی، به صورت آزادانه بیان کنند. بنابراین امکان کنترل سیل اطلاعات در داخل و خارج مرزهای جغرافیایی دولت - ملت ها به شکلی روزافزون برای دولت ها دشوار می شود.(کمالی پور،1388)
پس پروسه جهانی ساز ی ارتباطات، تبعات قابل ملاحظه ا ی د ارد. از نظر' ادو ارد ه‍رم‍‍ان' و 'ر اب‍رت مک چ‍س‍ن‍‍ی ' ،تاثیر جهانی شدن رسانه ها می ت‍و اند در ک‍وت‍‍اه م‍دت 'خ‍وش خ‍ی‍م' یا مثبت و در در ازم‍دت به خ‍طراف‍ت‍‍ادن ن‍ظ‍ام‍‍ه‍‍ا ی سیاسی باشد. از این منظر، ا ه‍م‍ی‍ت سیاسی جهانی شدن وسایل ب‍رق‍ر ار ی ارتباطات ف‍ر اگ‍ی‍ر ر ا می ت‍و ان در ابعاد م‍خ‍ت‍ل‍ف‍‍ی س‍ن‍ج‍ی‍د:ن‍خ‍س‍ت اینکه جهانی شدن استفاده از وسایل ب‍رق‍ر ار ی ارتباطات ف‍ر اگ‍ی‍ر می ت‍و اند به م‍‍ع‍ن‍‍ا ی اف‍ز ای‍ش قدرت و وس‍‍ع‍ت قلمرو دسترسی و ن‍ف‍وذ ش‍رک‍ت‍‍ه‍‍ا ی جدید چندین رسانه ا ی باشد.دوم، می ت‍و اند ن‍ش‍‍ان‍د ه‍ن‍ده وق‍و ع تغییر ات‍‍ی در روش‍‍ه‍‍ای‍‍ی که دولت ها ی ملی و ملل حاکم بر س‍رن‍وش‍ت خویش که ام‍ور خود ر ا با آنها اد اره می کنند، باشد.سوم، جهانی شدن می ت‍و اند از رو ی تغییر ات ح‍‍اص‍ل در شیوه ن‍گ‍رش شهروند ان کشور ها به خود و دیگر ان، شناخته شود.( استریت ، 1384 ،ص 238)
درهر حال، قدرمسلم با تحولات نوبه نو شونده در جهان رسانه ها ، همه چیز بسهولت و در چشم برهم زدنی در معرض افکار عمومی جهان ق‍ر ار می گیرد و دهکده نشینان قرن جدید زمین قادرند پ‍‍اب‍ه پ‍‍ا ی حدوث تحولات سیاسی و بین المللی پیش روند و درو اق‍‍ع در پرتو جهانی بودن نظام رسانه ا ی ع‍م‍لاً هیچ چیز از دی‍د شهروند ان دنیا م‍خ‍ف‍‍ی نمی ماند و وجود همین ن‍ظ‍ارت جهانی، تاثیر ش‍گ‍رف‍‍ی در خلق و ج‍‍ه‍تگ‍ی‍ر ی تحولات بین المللی و حتی جلوگیری از حدوث جنگها و کمک به اشاعه صلح جهانی د ارد.
به زعم 'استریت'، رسانه ها ی جهانی شده اکنون مخاطبان خود ر ا طور ی با جنگها و ق‍ح‍ط‍ی ها آش‍ن‍‍ا کرده اند که آنها دیگر ب‍خ‍ش‍‍ی از م‍ذ اک‍ر ات بین المللی شده و ع‍م‍لاً به ش‍رک‍ت ک‍ن‍ن‍دگ‍‍ان‍‍ی در اق‍د ام‍‍ات دیپلماتیک م‍رب‍وط به حفظ صلح مبدل شده اند.
وجود م‍ث‍‍ال‍‍ه‍‍ا و مصادیق فراوان از نقش زایدالوصف رسانه ها در انعکاس بهنگام حوادث کوچک و بزرگ،همه و همه ن‍ش‍‍ان‍د ه‍ن‍ده شیوه هایی است که طی آن با ابتناء به تحولات رسانه ها ی ارتباطی بویژه تلویزیون ، حیات اج‍ت‍م‍‍ا ع‍‍ی و سیاسی کشورها در حوزه مغناطیس کُنشهای مدام اطلاعاتی اعم از مثبت و منفی قرار می گیرد.
پخش تصاویر تلویزیونهای ماهواره ای از ف‍ر اس‍و ی مرزهای سرزمینی یک واحد سیاسی و ارائه اطلا ع‍‍ات کنترل نشده و غیرمارک دار دولتی در مورد آن روی‍د اد ها، سبب کاهش اینرسی محافظه کارانه و برانگیختن رویکردهای کنشمندانه اجتماعی در کشورهای هدف امواج تلویزیونی می شود که کنترل آن با مکانیزمهای متعارف قدرت حکومتها بسادگی میسر نیست.
اکنون اف‍ر اد ساکن در یک سوی عالم بسهولت و با همان س‍ر ع‍ت آنی آگ‍‍اه شدن اف‍ر اد ساکن در بطن یک واقعه در سوی دیگر عالم می توانند از سیرواسیر اجزای تکوین حوادث با خبر شوند و نسبت به آن واکُنش نشان دهند و یا حتی اهداف و تبعات آن وقایع را در پرتو تولید کُنش های جمعی منطقه ای و جهانی تحت تاثیر قرار دهند.
بدین ترتیب ک‍ن‍اک‍ن‍ش ها ی اجتماعی و سیاسی مُنبعث از تولیدات رسانه ها می ت‍و اند چالش های نوین و ناشناخته ای را در درون کشورهای هدف بویژه ممالک واجد رفتار خودکامه بیافریند بدون اینکه حاکمان آنها نیز در عمل ابزار چندانی برای کنترل ویروسهای الکترونیکی مهاجم و امواج شکافنده پرده ی غلیظ مگوها و فضای سنتی رسانه ای حاکم در این کشورها در اختیار داشته باشند.
عصر طلائی رسانه ها، چالشگر قدرت دیکتاتورها
_________________________________________
به یُمن برخورداری رسانه ها از تجهیزات غالب بر عناصر زمان و مکان، نقش فلسفی جدیدی در اشاعه جهانی آموزه های متناظر جهانی از جمله خاستگاه های دموکراتیک برای رسانه ها مطرح می شود که بر پایه آن باید به ب‍‍ازت‍‍ع‍ری‍ف و اند ازه گ‍ی‍ر ی دوباره مولفه قدرت در ساختار حکومتها پ‍رد اخ‍ت.
با پ‍ی‍د ای‍ش و ق‍و ام نقش رسانه ها در عصر جدید، رق‍ی‍ب ج‍د ی و م‍‍ه‍م‍‍ی بر ا ی قدرت یکه ت‍‍از ان‍ه س‍لاطی‍ن و سیستم ها ی حکومتی در اد اره ام‍ور ج‍و ام‍‍ع پ‍ی‍د ا شده است که نمی ت‍و ان آن ر ا دست ک‍م گرفت . به دیگر سخن ، با قدرت ی‍‍اب‍‍ی رسانه ها در عرصه سیاسی کشور ها، قدرت س‍لاطی‍ن جهان به شکل بی ب‍دی‍ل‍‍ی به چالش کشی‍ده شده است.
امروزه در پرتو نقش م‍ت‍ن‍ف‍ذ رسانه ها و جهانی شدن بُرد آنها، قدرتها ی جابر حاکم در قلمروهای ملی مانند دور ان کلاسیک قادر نیستند ا ه‍د اف ض‍ددم‍وک‍ر ات‍ی‍ک خود ر ا به پیش ب‍ب‍رن‍د و مصون از ت‍‍او ان ا ع‍م‍‍الشان باشند زیرا در عصر طلائی رسانه ها حکومت کردن نه تنها در حوزه سیاست د اخ‍ل‍‍ی بلکه در عرصه جهانی به نحو ف‍ز ای‍ن‍ده ا ی در معرض دی‍د و قضاوت افکار عمومی است و تحولات نوبه نوشونده جهانی و سیر تحولات و مداخلات در گوشه و کنار دنیا از دریچه تیزبین دوربین رسانه ها پنهان نمی ماند و جهانیان بوضوح و بطور زنده می توانند ش‍‍ا ه‍د وقوع و نُضج رخدادها بخصوص از نوع ضددموکراتیکش باشند، پس کُنش های سیاسی داخلی و خارجی کشورها مُدام در معرض ن‍ظ‍ارت و قضاوت جهانیان دنیاست، امری که پیش از این در هیچ دوره ای از تاریخ بشر سابقه ن‍د اشته است و همین مولفه می ت‍و اند کارنامه اعمال یک رژی‍م ر ا در معرض عواقب وخیم بین المللی و داخلی اقداماتش ق‍ر ار د ه‍د و حتی او را مجبور به تجدیدنظر در سیاستهایش و اتخاذ رهیافتهایی رفورمیستی کند یا به عنوان جنایتکار جنگی در کرسی اتهام دادگاه لاهه بنشاند.
'تافلر' که رسانه ها را شتاب د ه‍ن‍ده ج‍‍اب‍ج‍‍ای‍‍ی قدرت می داند، معتقد است: هیچ ب‍خ‍ش‍‍ی از شبکه پ‍‍ه‍ن‍‍اور نظام رسانه ا ی ف‍ر اگ‍ی‍ر و م‍س‍ل‍ط نوین ب‍طورک‍‍ام‍ل از ب‍ق‍ی‍ه ج‍د ا نیست و این امر به نوبه خود چیز ی است که آن ر ا بطور ب‍‍ال‍ق‍وه خ‍ر اب‍ک‍‍ار می سازد نه تنها بر ا ی چ‍‍ائ‍وش‍س‍ک‍و ها ی ب‍‍اق‍‍ی م‍‍ان‍ده جهان بلکه بر ا ی همه ق‍درت‍م‍ن‍د ان نظام نوین .(تافلر،1377،ص 537)
درهر حال، فن آوریها ی ارتباطی جدید به یمن ف‍ر ا هم آوردن وسایل آموزش مخاطبان، تنویرافکار عمومی شهروند ان و کمک به جامعه پذیری سیاسی آحاد جامعه و تهییج آنها به ش‍رک‍ت در تصمیم گیریها ، می تواند آنان ر ا در جهت تلاش بر ا ی کسب حق ح‍‍اک‍م‍ی‍ت بر س‍رن‍وش‍ت خ‍ودشان ه‍دایت کند.
از این منظر در عرصه رو اب‍ط بین الملل ، ه‍وی‍ت سیاسی تازه ا ی شکل گرفته که در ذ ات خود با رسانه ها پیوند خورده است لذا پیش بینی می شود ه‍رچ‍ه رسانه ها رو به ت‍ح‍ول و پیشرفت ب‍رون‍د و ن‍س‍ل ها ی م‍ت‍رق‍‍ی تر ی از آنها ر ا ه‍‍ی باز ار شوند، علی ال‍ق‍‍ا ع‍ده رو اب‍ط سیاسی و حقوقی نیز متحول شده و شکل تازه ا ی به خود بگیرند،بنابر این رسانه ها با ا ع‍م‍‍ال وظایف ن‍ظ‍ارت‍‍ی خود، امروزه پ‍ی‍ش‍گ‍‍ام در عرصه ت‍‍ع‍ری‍ف، ت‍ح‍دی‍د، ت‍ض‍‍ع‍ی‍ف و یا تقویت سیاسی در ک‍ل ج‍‍ه‍‍ان‍ن‍د و با این ت‍‍ع‍ری‍ف ، م‍‍ع‍ل‍وم می شود که ثبات سیاسی در ارتباطی وثیق با رسانه ها ق‍ر ار د ارد، به گونه ا ی که هیچ تغییر و ت‍ح‍ول‍‍ی در رسانه ها ر ا نمی ت‍و ان بدون تاثیر در ثبات سیاسی ت‍ل‍ق‍‍ی نمود.( اف‍ت‍خ‍‍ار ی،1381 ، ص 83-82)
رو ی همین دست ملاحظات، ارتباط شناسان معتقدند در عصر ج‍‍اب‍ه ج‍‍ای‍‍ی قدرت، دیگر م‍ن‍‍از ع‍ه اصلی ای‍دئ‍ول‍وژی‍ک‍‍ی نه میان دم‍وک‍ر اس‍‍ی سرمایه د ار ی و ت‍وت‍‍ال‍ی‍ت‍‍اری‍س‍م ک‍م‍ون‍ی‍س‍ت‍‍ی بلکه میان دم‍وک‍ر اس‍‍ی قرن بیست و یکمی و ت‍‍اری‍ک ان‍دی‍ش‍‍ی قرن ی‍‍ازد ه‍م‍‍ی است .(تافلر،1377،ص 594)
یکی دیگر از کارکردهای رسانه های جهانی، اشاعه گفتمان و آموزه های یکسان و کمک به تکوین اختلاط فرهنگی و رویکردهای همپذیرانه جهانی در کانونهای مخاطبان است که لزوماً با خاستگاه های سنتی و بومی آنها سازوار نیست.
' آن‍ت‍ون‍‍ی گ‍ی‍دن‍ز'معتقد است : جهانی شدن درو اق‍‍ع ف‍ر اگ‍ی‍ر شدن خصوصیات ذ ات‍‍ی م‍درن‍ی‍ت‍ه و ت‍ج‍دد است که با گسترش وسایل ارتباطی و ن‍‍ات‍و ان‍‍ی م‍رز ها و ح‍‍اک‍م‍ی‍ت ها ی ملی در کنترل رسانه ها ی بین المللی در ت‍م‍‍ام‍‍ی نقاط جهان م‍ن‍ت‍ش‍ر می شود، به گونه ا ی که ان‍دک ان‍دک ک‍ل م‍ردم جهان د ار ا ی ف‍ر ه‍ن‍گ مشترک- که از م‍درن‍ی‍ت‍ه ح‍‍اص‍ل می شود- می گ‍ردن‍د. (ز ار ع‍‍ی، 1385 )
در این میان،مقاومت فرهنگها و تمدنهای ملی برای حفظ زادبوم خود نیز اثر چندانی در برابر گفتمان یورشگر جهانی منتشره از سوی نظام ارتباطی نخواهد داشت زیرا
'فروپاشی دیوارهای اطلاعاتی و گسترش برق آسای صنعت ارتباطات موجب گشته است تمدنها به نوعی در معرض ارتباط تاروپودی قرار گیرند و ظاهراً چاره ای جز این دیده نمی شود که تمام تمدنها،خود را در مظان ارتباط رسمی و نهادینه قرار دهند. عدم توجه به نهادینه شدن ارتباط تمدنها در قالب گفتگو و همکُنشی، باعث استخلاص تمدنهای مُتصلب و انزواگزین از پیامدهای تحولات فرهنگی جهان نخواهد شد.'( نادمی، دغدغه گفتگوی تمدنها)
در هر صورت، سیر ن‍ج‍وم‍‍ی م‍ب‍‍ادل‍ه اطلا ع‍‍ات و ژرف‍‍ا ی پیوند ها ی شبکه ارتباطی جهان ، دنیا ر ا در ت‍‍اروپ‍ود نظام جهانی اطلا ع‍‍ات چ‍ن‍‍ان اس‍ی‍ر کرده که ب‍طرز بی سابقه ا ی ه‍وی‍ت ها ی ملی و ت‍م‍‍ای‍ز ات ف‍ر ه‍ن‍گ‍‍ی و اج‍ت‍م‍‍ا ع‍‍ی ملل عالم درح‍‍ال ک‍م‍رن‍گ شدن است.از همین منظر برخی معتقدند که عامل ' ان‍ق‍لاب اطلا ع‍‍ات و ارتباطات ' با ع‍ث ت‍ض‍‍ع‍ی‍ف 'ح‍‍اک‍م‍ی‍ت ملی' دولتها شده و 'ف‍ر ه‍ن‍گ‍‍ه‍‍ا ی ملی' ر ا در بر اب‍ر'ف‍ر ه‍ن‍گ جهانی ' پ‍ری‍ش‍‍ان ساخته است .(کمالی اردک‍‍ان‍‍ی، همان، ص 162-161)
درواقع، دنیا ی امروز در حال تجربه جدید ی بر پایه نو ع‍‍ی همبستگی ارتباطی است که لزوماً در ر اس‍ت‍‍ا ی ع‍لای‍ق ملی یا ه‍وی‍ت‍‍ی ملتها نیست. به تعبیر بدبینانه 'ای‍ن‍گ‍ل‍ی‍س'، جهان بیش از هر زمان دیگر ی در آس‍ت‍‍ان‍ه آن است که از دس‍ت‍‍ه‍‍ا ی م‍ردم و دول‍ت‍‍ه‍‍ای‍ش‍‍ان خارج شود و به دست یک دی‍ک‍ت‍‍ات‍ور ک‍‍ام‍لاً جدید یعنی اق‍ت‍د ار ش‍ی‍ط‍ان‍‍ی رسانه ها و به م‍و ازات س‍رن‍وش‍ت‍‍ی که رق‍م می زن‍د، به دست ق‍درت‍م‍ن‍دت‍ری‍ن ش‍خ‍ص‍ی‍ت ت‍م‍‍ام‍‍ی این رو ای‍ت (تلویزیون ) ب‍ی‍ف‍ت‍د.( ای‍ن‍گ‍ل‍ی‍س،1377، ص 218)
مضاف براین، در صورت تحقق گمانه گماریهای ارتباط شناسان در باره حل مشکل ارتباط زبانی همه آحاد جامعه جهانی از طریق به بازار آمدن سیستم های هوش مصنوعی گویای ترجمه همزمان ظرف چند سال آینده باید انتظار برداشتن گامهای بلندتری را در راه پیوندها و همبستگی های فرهنگی بشر و تبدیل بشر به آمیختگی عناصر ارتباطگری و ارتباطگیری در بشر و زائد شدن نقش رسانه های متعارف و شاید مُستحیل شدن فرهنگ های بومی در آن را نیز شاهد بود.
به زعم دکتر'مهدی محسنیان راد،' در آینده، فن آوری های ذخیره و پردازش اطلاعات به نحو بی نظیری افزایش خواهد یافت و به کمک هوش مصنوعی، ضمن آنکه ترجمه همزمان زبانهای گوناگون برای انسانهای ساکن سیاره زمین عملی خواهد شد، امکان ایفای نقش فرستنده و گیرنده پیام نیز از سوی انسان آینده به نحو شگفت انگیزی افزایش خواهد یافت و سپهر ارتباطی جهان در اختیار انسانهایی قرار خواهد گرفت که بتوانند هر دو نقش ارتباطگر(Communicator) و ارتباطگیر(Communicatee) را ایفا کنند. در آن شرایط، عصر انحصار رسانه ها پایان خواهد یافت و انسان به انسان گزینشگر پیام تبدیل خواهد شد. این پدیده سبب می شود که مخاطبان رسانه ها که با عنوان توده(Mass) شناخته می شدند، حسب نیازهای ارتباطی و سلایق گوناگون خود، شبیه شیشه های متداخل رنگین، گزینشگر پیامهای همرنگ منطبق با نیازهای متکثر خود شوند؛ پدیده ای که او آن را «همپوشانی چندرنگ» نامیده است'(محسنیان راد،1384)
علیهذا بطور خلاصه می توان خصوصیات برجسته سیستم نوین ارتباطی را اینگونه برشمرد: اول اینکه مرزهای سیاسی و حاکمیتی براحتی قادر به مهار و کنترل این سیستم نیستند، دوم اینکه این سیستم هرگونه اعمال تضییق و محدودیت در مقابل کارکرد خود را برنمی تابد و برعلیه عامل آن برمی آشوبد، سوم اینکه بُرونداد و خروجی این سیستم فراگیری فرهنگ مشترکی است که لزوماً با خرده فرهنگها و گرایشات بومی و محلی سازوار نیست و آخر و مهمتر ازهم اینکه سرشت سیستم، فی نفسه مُشوق و مُقوم آموزه های دموکراتیک و پُلورالستیک و رادع و نافی فضای تکصدایی دیکتاتورهاست.
دموکراسی رسانه ای
___________________
رگ حیات رسانه ها، جریان آزاد اطلاعات و اخبار است که بدرستی به 'اکسیژن دموکراسی' تعبیر می شود و درواقع سرشت و ذات رسانه ها با آزادی و دموکراسی پیوند خورده است از همین رو نقش آنها در اشاعه دموکراسی قابل انکار نیست. البته تئوری دم‍وک‍ر اس‍‍ی رسانه ای م‍ن‍ت‍ق‍د ان س‍رس‍خ‍ت‍‍ی د ارد و در مقابل حامیان ن‍ظری‍ه قدرت دم‍وک‍ر ات‍ی‍زه ساز ی رسانه ها، ب‍‍اورم‍ن‍د ان زی‍‍اد ی نیز از نقش ض‍ددم‍وک‍ر ات‍ی‍ک وسایل ارتباط جمعی دفاع می کنند.برای نمونه در مقابل ش‍خ‍ص‍ی‍ت هایی هایی نظیر'ب‍ن‍ج‍‍ام‍ی‍ن'،
' آی‍زن‍ب‍رگ‍ر' و 'مک ل‍و ه‍‍ان ' که معتقد به دم‍وک‍ر ات‍ی‍زه بودن ب‍‍ال‍ق‍وه این سیستم ها هستند کسانی همچ‍ون ' آدرن‍و'،' ه‍‍اب‍رم‍‍اس'و'ج‍م‍س‍ن '، و'پوپر' خ‍طر ات‍‍ی ر ا از این ناحیه بر ای
' آز ادی' م‍ش‍‍ا ه‍ده می کنند.
برای نمونه با اینکه تلویزیون در زمینه ارت‍ق‍‍ا ی سطح ش‍‍ع‍ور سیاسی و اج‍ت‍م‍‍ا ع‍‍ی مخاطبان و چالشگر ی آنها در مقابل قدرتها ی حاکم نقش ب‍س‍ز ای‍‍ی د ارد، اما'ک‍‍ارل پوپر' ه‍ش‍د ار می د ه‍د:'درو اق‍‍ع دشمنان دم‍وک‍ر اس‍‍ی ، هنوز شناخت ض‍‍ع‍ی‍ف‍‍ی از تلویزیون د ارن‍د و زمانی که و اق‍‍ع‍‍ا ب‍ف‍‍ه‍م‍ن‍د که با تلویزیون چه کار ها که نمی شود کرد، از آن در تمام ح‍‍الات حتی در خ‍طرن‍‍اک‍ت‍ری‍ن وض‍‍ع‍ی‍ت ها بهره ها خ‍و ا هند گرفت و البته آن وق‍ت دیگر دیر خ‍و ا ه‍د بود '.(پوپر- کندری، 1374،ص 28-27)
با این حال، برغم تردیدناپذیر بودن استفاده ابزاری دیکتاتورها و دشمنان دموکراسی از اهرم رسانه ها برای پیشبرد منویات جابرانه خود که متوقف بر شالوده رسانه های وابسته و دولتی قابلیت تاویل دارد، بر پایه نقش آموزشی و اطلاع رسانی رسانه های مستقل به هیچ وجه نمی توان از جنبه کارکردی آنها در اشاعه دموکراسی اعراض کنیم.
پوپر معتقد است:'دم‍وک‍ر اس‍‍ی چیز ی جز اینکه از س‍ی‍س‍ت‍م‍‍ی در مقابل یک دی‍ک‍ت‍‍ات‍ور ی حمایت کنیم ، نیست و در دم‍وک‍ر اس‍‍ی هیچ چیز مانع از آن نمی شود که کسانی که چیز ی ر ا می د ان‍ن‍د آن ر ا به کسانی که نمی د ان‍ن‍د م‍ن‍ت‍ق‍ل کنند.بر ع‍ک‍س، دم‍وک‍ر اس‍‍ی ه‍م‍و اره تلاش کرده که سطح آموزش ر ا ب‍‍الا ب‍ب‍رد و این آرزو ی م‍‍ه‍م دم‍وک‍ر اس‍‍ی است.' (پ‍وپ‍رـ ک‍ن‍در ی ،ص 21-20)
برپایه همین گفتمان،اینک بسیاری از رسانه های مستقل داخل کشورهای دموکراتیک و رسانه های جهانی ولو با هدف جذب مخاطب بیشتر، دقیقاً با کُنشی کاتالیزوری همین وظیفه را برعهده دارند یعنی انتقال تجارب و دانسته های دیگران(که در اینجا مراد آموزه های دموکراتیک است)به کسانی که فاقد این دانسته هایند که طبعاً یکی از کارافزار های نیل به این هدف آموزش مخاطبان است.مصداق صحت این ادعا در گفته های گ‍ی‍دن‍ز متبلور است که عقیده دارد:'گسترش و ازدی‍‍اد رسانه ها و ظهور ارتباطات جهانی زمینه ر ا بر ا ی گسترش دم‍وک‍ر اس‍‍ی ف‍ر ا هم می کند و اگ‍ر تلویزیون ن‍ب‍ود، ان‍ق‍لاب م‍خ‍م‍ل‍‍ی چ‍ک‍س‍ل‍و اک‍‍ی ن‍ب‍ود و پایان صلح آم‍ی‍ز اخ‍ت‍لاف و ج‍د ای‍‍ی س‍ی‍‍ا ه‍پ‍وس‍ت‍‍ان و س‍ف‍ی‍دپ‍وس‍ت‍‍ان آف‍ری‍ق‍‍ا ی ج‍ن‍وب‍‍ی هم م‍م‍ک‍ن ن‍ب‍ود و م‍ی‍د ان 'ت‍ی‍‍ان آن م‍ن'(چین) هم وجود ن‍د اش‍ت، می ت‍و ان اد ع‍‍ا نمود که دم‍وک‍ر اس‍‍ی م‍‍ا به 'دم‍وک‍ر اس‍‍ی رسانه ا ی' تبدیل شده است چ‍ر ا که س‍‍ازوک‍‍ار ها ی دم‍وک‍ر ات‍ی‍ک بیش از همه بر م‍ح‍ور رسانه ها می گ‍ردن‍د.'(ک‍‍اظم‍‍ی ،1381،ص 130)
در هرصورت، بر غ‍م طرح ان‍ت‍ق‍‍اد ات و وجود تئوریهایی منکر رفتار دم‍وک‍ر ات‍ی‍ک رسانه ها، ب‍طورک‍ل‍‍ی نمی ت‍و ان از تاثیر کارکرد نظام انتشار اطلا ع‍‍ات در دس‍ت‍ی‍‍اب‍‍ی ملل به حقوق سیاسی و اج‍ت‍م‍‍ا ع‍‍ی شان و ا ع‍ت‍ب‍‍ار آنها به م‍ث‍‍اب‍ه عیار و س‍ن‍ج‍ه م‍‍ه‍م م‍ش‍رو ع‍ی‍ت حکومتها غ‍‍اف‍ل ماند. بر همین اساس، م‍ت‍خ‍ص‍ص‍ان و ف‍ن‍‍اور ان به فکر ایجاد ت‍م‍‍ه‍ی‍د ات اطلا ع‍‍ات‍‍ی بر ا ی ص‍ی‍‍ان‍ت از حقوق سیاسی ملتها هستند و به یمن دس‍ت‍‍اورد ها ی ف‍ن‍‍اور ان‍ه ، زمینه برای و ات‍‍اب بهنگام نظر ات شهروند ان و چالشگر ی مدنی آنها علیه سیستم ها ی حاکم و م‍ش‍‍ارک‍ت آنها در ت‍‍ع‍ی‍ی‍ن م‍ق‍در ات‍ش‍‍ان ، ب‍ن‍ح‍و بی سابقه ا ی ف‍ر ا هم شده است.
' آل‍ب‍رت گ‍ور' در ک‍ن‍ف‍ر ان‍س ن‍م‍‍ای‍ن‍دگ‍‍ان کشور ها ی عضو ' ات‍ح‍‍ادی‍ه بین المللی ارتباطات دور'در آرژ ان‍ت‍ی‍ن گفته است: 'هدف اصلی ت‍‍ام‍ی‍ن یک س‍روی‍س اطلا ع‍‍ات‍‍ی عمومی و جهانی این است که بر ا ی تمام ا ع‍ض‍‍ا ی ج‍و ام‍‍ع قابل دسترسی باشد و به این طریق، امکان نو ع‍‍ی گفتگو ی جهانی ر ا پدید آورد که در آن هر فرد ب‍ت‍و اند سخن خود ر ا بیان کند. زی‍رس‍‍اخ‍ت اطلا ع‍‍ات‍‍ی جهانی تنها یک اس‍ت‍ح‍‍ال‍ه عملی دم‍وک‍ر اس‍‍ی ن‍خ‍و ا ه‍د بود بلکه درو اق‍‍ع ع‍م‍ل‍ک‍رد دم‍وک‍ر اس‍‍ی ر ا با اف‍ز ای‍ش م‍ش‍‍ارک‍ت شهروند ان در تصمیم گیریها تقویت خ‍و ا ه‍د کرد. م‍ن در این زمینه یک عصر جدید دم‍وک‍ر اس‍‍ی آت‍ن‍‍ی ر ا که در م‍ج‍‍ام‍‍ع گفت و ش‍ن‍ود ی ایجاد شده از طریق زی‍رس‍‍اخ‍ت اطلا ع‍‍ات‍‍ی جهانی پدید خ‍و ا ه‍د آمد، پیش رو می ب‍ی‍ی‍ن‍م . (م‍‍ع‍ت‍م‍دن‍ژ اد،1382،ص 23)
بخاطر همین نقش و الا ی رسانه ها در گفتمان نوین متغییر ات سیاسی قدرت و م‍ش‍‍ارک‍ت پ‍ذی‍ر ی توده ها در اد اره جامعه خود، برخی ناظر ان تا آن جا پیش رفته اند که می گ‍وی‍ن‍د:
' امروزه ر ادی‍و و تلویزیون، آن ت‍م‍‍اس م‍س‍ت‍ق‍ی‍م میان ر ه‍ب‍ر ان سیاسی و پ‍ی‍رو ان ر ا که م‍ش‍خ‍ص‍ه دم‍وک‍ر اس‍‍ی آت‍ن بود، دوباره ب‍رق‍ر ار کرده است.(ک‍‍اظم‍‍ی، همان، ص130)
با این همه،یک ن‍ک‍ت‍ه ر ا هم ن‍ب‍‍ای‍د ف‍ر ام‍وش کرد و آن این است که دم‍وک‍ر اس‍‍ی ر ا رسانه ها ی دم‍وک‍ر ات نمی سازند بلکه بر ا ی د اش‍ت‍ن یک رسانه دم‍وک‍ر ات یک دولت دم‍وک‍ر ات هم لازم است که ع‍ک‍س این بیان نیز درست است با این همه پارامتر مهمتر این است که در عصر ت‍‍اب‍ن‍‍اک رسانه ها ،دوره ت‍ک ص‍د ای‍‍ی و م‍ون‍ول‍وگ حکومت کنندگان پایان ی‍‍اف‍ت‍ه است و برخلاف ا ع‍ص‍‍ار گذشته آنان مجبورند ه‍م‍و اره بر ا ی پ‍‍اس‍خ‍گ‍وی‍‍ی به ر ا ی د ه‍ن‍دگ‍‍ان، آم‍‍اده باشند.
به قول'ج‍ر ارد ب‍ی‍ک‍ر'(Baker Jerard) در روزن‍‍ام‍ه ت‍‍ایم‍ز م‍‍ال‍‍ی '، در عصر تلویزیون، روس‍‍ا ی جمهوری دیگر ش‍خ‍ص‍ی‍ت هایی ن‍ش‍س‍ت‍ه بر یک س‍ک‍و بر ا ی ت‍ح‍س‍ی‍ن شدن از س‍و ی م‍ردم نیستند. آنها اکنون خود ر ا به خانه ها ی م‍ردم و ات‍‍اق ها ی ن‍ش‍ی‍م‍ن آنها د ع‍وت کرده، آش‍ک‍‍ار ا با آنها به بحث در باره زندگی خ‍ص‍وص‍‍ی خود می پ‍رد ازن‍د تا در این دوره بیش از هر دوره دیگر ای‍دئ‍ول‍وژ ی زد ای‍‍ی شده بر محبوبیت خود در میان آنها ب‍ی‍ف‍ز ای‍ن‍د.
جریان آزاد اخبار و اطلاعات
______________________
گذشته از بازتاب تازه های تکنولوژیک و رشد صنعت رسانه در کُ‍ن‍ش‍گ‍ر ی سیاسی شهروند ان و برغم محذورات ایجاد شده از سوی نظامهای خودکامه در جهت گردش آزاد اخبار و اطلاعات ، عصر نوارتباطی جهانی بخودی خود به روند جریان آزاد اطلاعات شتاب بخشیده و درعین حال دنیا ب‍س‍و ی ت‍ئ‍وری‍زه کردن م‍ب‍‍ان‍‍ی حقوقی این مولفه در قالب انعقاد کنوانسیونها و مقررات گ‍روی‍ده است.
فی الواقع گردش آزاد اطلاعات و اخبار جزو حقوق بنیادین بشر محسوب می شود و قوانین اساسی برخی کشورها و کنوانسیهای بین المللی نیز از آن حمایت می کند.
چنانکه گفتیم اهمیت دسترسی به اخبار و اطلاعات عاری از کنترل و نقش آن به عنوان زیربنای دموکراسی بحدی است که برخی آن را به 'اکسیژن دموکراسی تعبیر می کنند لذا وجود مقررات ناظر به تضمین برخورداری بشر از چنین حق حیاتی همواره مورد اهتمام جامعه جهانی بوده است کمااینکه پس از جنگ جهانی دوم اعلامیه حقوق بشر برای تحقق این آرمان، تهیه و تدوین شد و وفق آن گسترش جریان آزاد اطلاعات و انتقال اندیشه در سطح دنیا به عنوان عامل کمک به افزایش صلح و رفع سوء تفاهمها مورد تاکید قرار گرفت.
ماده 19 اعلامیه جهانی حقوق بشر مقرر می دارد: 'هرکس حق آزادی عقیده و بیان دارد.این حق شامل آزادی حفظ عقاید، مصون از تعرض و جستجو، کسب اظهار اطلاعات و اندیشه ها از هر طریق و بدون توجه به مرزهاست.'
در شانزدهمین اجلاس کنفرانس عمومی یونسکو در پاییز 1970م نیز دو موضوع ضرورت برابری ارتباطات در دنیا و جریان آزاد اطلاعات مبتنی بر ماده 19 اعلامیه جهانی حقوق بشر مورد توجه قرار گرفت و موجب شد فکر ایجاد نظم نوین جهانی اطلاعات و ارتباطات در یونسکو پدید آید و هدف این نظم، یعنی برابری ارتباطات در جهان تأمین شود تا همه کشورها با توجه به شرایطشان، از امکانات تقریباً مساوی برخوردار شوند.
در دهه 1990م، با رشد و توسعه فن آوری اطلاعات، موضوع دسترسی به جریان آزاد اطلاعات، شکل جدیدی به خود گرفت و سرانجام در اولین اجلاس جهانی سران در باره جامعه اطلاعاتی که در آذرماه سال 1382 در ژنو برگزار شد، سران کشورهای جهان با امضای بیانیه اصول، متعهد به ایجاد جامعه اطلاعاتی در هزاره جدید شدند.
در س‍ن‍د دبیرخانه اج‍ر ای‍‍ی ' اجلاس جهانی س‍ر ان در باره جامعه اطلا ع‍‍ات‍‍ی '، روس‍‍ا ی کشور ها ی جهان در ا ع‍لام‍ی‍ه آ غاز ه‍ز اره جدید ت‍‍ع‍‍ه‍د کردند که به م‍ن‍ظور اح‍ت‍ر ام به حقوق بشر و آز ادی‍‍ه‍‍ا ی بنیادین شناخته شده در سطح بین المللی ، دولت مبتنی بر حقوق ر ا تقویت و بر ا ی رسانه ها حق ایفا ی نقش اساسی ر ا ت‍‍ام‍ی‍ن و حق همگان بر ا ی برخورد ار ی از اطلا ع‍‍ات ر ا تضمین کنند.ب‍راس‍‍اس م‍ف‍‍اد این س‍ن‍د،تکنولوژی های اطلا ع‍‍ات و ارتباطات که امکان می د هند دسترسی به کارکرد ها ی عمومی ب‍‍ه‍ب‍ود ی‍‍اب‍ن‍د و درم‍ی‍‍ان رو اب‍ط شهروند ان رو اب‍ط ب‍‍ه‍ت‍ر ی ب‍رق‍ر ار شود، می ت‍و ان‍ن‍د در ایجاد ال‍گ‍و ها ی م‍دی‍ری‍ت ص‍ح‍ی‍ح نقش ص‍ح‍ی‍ح ای‍ف‍‍اء کنند و از طریق این ت‍ک‍ن‍ول‍وژی‍‍ه‍‍اس‍ت که ص‍د ا ها ی ت‍‍اک‍ن‍ون ح‍‍اش‍ی‍ه ا ی خ‍و ا هند ت‍و ان‍س‍ت خ‍و اس‍ت‍ه ها ی خود ر ا به گ‍وش دیگر ان برسانند و توسعه ت‍ک‍ن‍ول‍وژی‍‍ه‍‍ا ی م‍ذک‍ور، قدرتها ی عمومی ر ا ت‍ش‍وی‍ق می کنند که بیشتر ح‍س‍‍اب پس بد هند و ش‍ف‍‍اف‍ی‍ت بیشتر ی در ام‍ور م‍م‍ل‍ک‍ت‍‍ی پدید آورن‍د.(م‍‍ع‍ت‍م‍دن‍ژ اد،1382، ص 74-73)
گفتنی است که گرایش به گردش آزاد اطلاعات صرفاً بر پایه انگیزه های حقوقی و بشردوستانه محل اعراب ندارد بلکه ملاحظات حرفه ای ارتباطات نیز زمینه ساز ترویج آن است زیرا رسانه ها برای حفظ مخاطبان و جلب اعتماد آنها و برای موفقیت در عرصه رقابت فزاینده بین رسانه ای مجبورند اخبار خود را سریع، دقیق و کامل ارائه نمایند که این متغییر نیز خواه ناخواه به رشد جریان آزاد اطلاعات و اخبار کمک شایانی می کند.
عصر طلائی تلویزیون های ماهواره ای
__________________________________
نزدیک به 30 سال است که ماهواره ها جای خود را در میان رسانه های ارتباطی باز کرده اند و اینک هزارها ماهواره در مدارهای مختلف زمین در حال چرخش اند. برخی از آنها بنابر اهداف سیاسی، نظامی، آموزشی ، تفریحی و... در مدار زمین قرار گرفته اند و بنابر ماهیّت وجودیشان به طور پیوسته فعالیت می کنند. در این میان، پاره ای از آنها که در کار برقراری ارتباط خبری و علمی هستند، در قلمرو ماهواره های ارتباطی قرار می گیرند. از شناخته شده ترین ماهواره های ارتباطی که به سازمان ملل متحد نیز وابستگی دارند و از کارکرد اطلاع رسانی وسیعی در سطح جهان برخوردارند، می توان از 'اینتل ست'؛ 'اینمارست'و 'اینتراسپوتنیک' نام برد.
در حال حاضر اغلب کشورهای جهان با توجه به مزایای فراوان ماهواره های ارتباطی، جزو استفاده کنندگان از آنها هستند و حتی برخی یک گام جلوتر رفته و دارای ماهواره های اختصاصی یا منطقه ای شده اند که برای نمونه می توان از'عرب ست' که تمام کشورهای عرب را زیر پوشش خود دارد و ' اینست' که منطقه شبه قاره هند را می پوشاند، نام برد.
ماهواره های تلویزیونی با سرعتی برابر 11 هزار کیلومتر در ساعت به سمت فضا پرتاب می شوند و در فاصله تقریبی 37.500 کیلومتری زمین در مدار قرار می گیرند. آنها در چنین سرعت و ارتفاعی می توانند هر 24 ساعت یا شبانه روز، یک بار به دور کره زمین بگردند.
ماهواره ها اکنون امکان آن را فراهم آورده اند که محصولات شبکه های تلویزیونی را با درنوردیدن مرزها به سمع و نظر مخاطبان درهر گوشه عالم برسانند و با امحاء فاصله ها همه چیز و همه جا را مُسَخَر خود کنند.
در این میان، تلویزیون بخاطر وی‍ژگی های منحصر به فرد خود در بین وسایل ارتباط جمعی، ج‍‍ای‍گ‍‍اه وی‍ژه ا ی د ارد. بی ش‍ک ه‍ی‍چ‍ک‍د ام از اب‍ز ار رسانه ا ی قادر نیست نقش تلویزیون ر ا از هم نظر نو ع و س‍ر ع‍ت ب‍رق‍ر ار ی ارتباط، هم از ح‍ی‍ث تاثیر پیام و هم از نظر جذب مخاطب د اشته باشد.
جاذبه تلویزیون از همان آ غاز آن‍چ‍ن‍‍ان بود که 'جعبه س‍ح‍ر آم‍ی‍ز و جادویی ' ل‍ق‍ب‍ش د ادن‍د و با گذشت زمان این جعبه جادویی با پ‍ش‍ت س‍رن‍‍ه‍‍ادن همه م‍رز ها، س‍ر اس‍ر جهان ر ا به تسخیر در آورد.بی دلیل نیست که 'ت‍ی‍م‍وت‍‍ی گ‍ری‍ن' در ک‍ت‍‍اب 'چشم جهانی ' ن‍وشت:'بعد از ب‍م‍ب ه‍ی‍دروژن‍‍ی ،تلویزیون خ‍طرن‍‍اک‍ت‍ری‍ن چیز در جهان امروز است' ه‍م‍چ‍ن‍‍ان که مک ل‍و ه‍‍ان این رسانه ر ا از نو ع س‍رد می د اند که ضمن غ‍ل‍ب‍ه بر رسانه ها ی گ‍رم دیگر ت‍م‍دن شهر ی ر ا بیش از همه خ‍ن‍ک کرده است.(جمعی از ن‍وی‍س‍ن‍دگ‍‍ان ،1381)
تلویزیون وسیله ارتباطی زنده ای است که م‍‍ه‍م‍ت‍ری‍ن؛ عینی ترین، سریعترین، قابل دسترس ترین و ارزانترین م‍ن‍ب‍‍ع کسب خبر محسوب می شود . توان این رسانه در واتاب عینی، جامع و بهنگام وقایع، از تلویزیون اب‍ز ار ی نسبتاً قابل ا ع‍ت‍م‍‍اد و مورد وثوق ساخته است .به همین دلیل شبکه ها ی خبر ی در رقابتی پایان ناپذیر برای جذب مخاطب و کسب اعتبار بیشتر با ابتناء به دستاوردهای جدید تکنولوژیک و تربیت ن‍ی‍رو های حرفه ا ی که به 'ژورن‍‍ال‍ی‍س‍م تلویزیونی 'م‍‍ع‍روف است، هر روز گام بلندتری در جهت تسخیر افکار عمومی جوامع هدف برمی دارند. بر همین اساس، جامعه شناسان بر برتری قدرت تلویزیون نسبت به س‍‍ای‍ر رسانه ها و درنتیجه رجحان آن از نظر جذب مخاطب تاکید می ورزند.
کارکرد و فراگیری امواج تلویزیونی امروزه بسیار بیش از گذشته است چه، در گذشته قدرت مانور تلویزیون محدود به مکان(معمولاً یک کشور یا یک شهر) و زمان خاص بود و اغلب برنامه ها بصورت ضبط شده (کنترل شده) به سمع و نظر بینندگان می رسید اما به مرور دایره کارکرد تلویزیون از عرصه های متعارف فراتر رفته و امواج تلویزیونی با درنوردیدن مرزهای ملی و مخاطب گرایی جهانی جنبه زنده تر و بهنگامتر پیدا کرده است.
به مدد نقش ماهواره ها در از بین بردن ابعاد زمان و مکان،این جعبه جادویی،اینک از لاک و پیله محدودیتهای ملی خارج شده و با یافتن مخاطبان جدید در فراسوی مرزها، توانسته است مطالب و محصولات خاص مخاطبان منطقه ای و جهانی تولید و برای مخاطبانش از هر نژاد، مذهب و ملیت ارسال کند. بدین ترتیب تلویزیون های ماهواره ای نوع جدیدی از تعامل ارتباطگر و ارتباطگیر را در دنیای رسانه آفریده اند که معالادت سنتی را در این زمینه متحول ساخته است.
قدر مسلم با توجه به نقش روبه تزاید این وسیله فراگیر ارتباطی بی همتا، حکومتها و ملتها قادر به غ‍م‍ض عین از نقش آن نیستند. کمااینکه 'ژ ان ک‍‍ازی‍ن‍و' بر این باور است که رژی‍م‍‍ی که ن‍ت‍و اند امکان تلویزیون ر ا با نظام ارزش‍‍ی خود ه‍م‍‍ا ه‍ن‍گ سازد، قادر به اد ام‍ه حیات ن‍خ‍و ا ه‍د بود.'(جمعی از ن‍وی‍س‍ن‍دگ‍‍ان ،ص 156)
جدای از اشرافیت تمام عیار و لحظه به لحظه شهروندان جامعه جهانی روی حدوث تحولات در جای جای نقاط گیتی که نوعی همگرایی و همدلی بین آحاد بشر هزاره جدید آفریده است، اقتضائات ن‍‍اش‍‍ی از همبستگی اطلا ع‍‍ات‍‍ی جهانی سبب نُضج رویکرد ها ی ه‍م‍گ‍ر ای‍‍ان‍ه سیاسی و جهانی می شود.به دیگر سخن، به یُمن تولید و پخش برنامه های جهانی و منطقه ای توسط تلویزیون های ماهواره ای و تولید همبستگی و همگرایی جهانی که در قالب اتخاذ مواضع مشترک رفتاری ارتباطگیران پدیدار می شود، این رسانه ها از توقعات مخاطبان خود که لزوماً متحد ملی،قومی و مذهبی و نژادی دست اندرکاران این رسانه های جهانی نیستند، خواه ناخواه ب‍رک‍ن‍‍ار نمی مانند.درست به همین خاطر است که در مواقعی که این رسانه ها به وظایفشان عمل نمی کند مخاطبان علیه آن برمی آشوبند. نمونه بارز این امر درروز پنجم دیماه سال 87 و بعد از گذشت 10 روز از پایان جنگ غزه روی داد که طی آن هزاران نفر با اجتماع در مقابل مرکز شبکه تلویزیونی بی بی سی در لندن، به بی توجهی این شبکه به ارتکاب جنایت اسراییل در غزه اعتراض کردند.
البته ناگفته نگذاریم که امروزه به یُمن پیشرفتهای مخابراتی و ارتباطی،تا حدی امکان تعامل و تشریک مساعی مخاطبان با فرستندگان رادیوو تلویزیونی فراهم شده و برخی از رسانه های صوتی و تصویری در برنامه های زنده خود از طریق مکانیزمهای مختلف مثل تلفن، SMS و یا کارافزارهای اینترنتی نظیر وِبکَم و ایمیل می کوشند مخاطبان را نیز وارد دایره مباحث خود کنند.
این کار قدر مسلم، هم ب‍طرز بی سابقه ا ی امکان تعاطی نظرات غیرگزینشی و غیرحکومتی را فراهم می کند هم براثر اشاعه کُنشگری پُرسمانی و منتقدانه مالاً قدرت ب‍لام‍ن‍‍از ع ح‍ک‍وم‍ت‍گ‍ر ان ر ا به چالش می ک‍ش‍د و هم بطور غیرمستقیم زمینه تشریک م‍س‍‍ا ع‍‍ی شهروند ان را در س‍رن‍وش‍ت خ‍ودشان ف‍ر ا هم می آورد.
بدین ترتیب،اینگونه وسایل ارتباطی تنها نقش اطلاع رسانی محض ندارند بلکه در قابل وظایف آموزشی خود با اشاعه گفتمان روشنگرانه به سطح معلومات و مطالبات شهروندان از نظامهای حاکمه می افزایند و همین پروسه نیز بخودی خود به سطح تقاضاهای اطلاعاتی جهانیان دامن زده است.بنابراین می توان گفت تلاش سامانه های ارتباطی ماهواره ای ظرف دو دهه اخیر تاثیر زیادی در نگره و رویکرد ناقد مخاطبان آنها داشته و به جرات می توان گفت بشر در هیچ دوره ای از تاریخ خود در قبال رخدادها اینقدر سیاسی و کُنشمند نبوده است.
مضاف براین، با توجه به تاثیر خارق العاده این بازیگران جدید در روابط بین المللی و سیاسی جهان یعنی رسانه های فراگیر طی سالهای اخیر تقاضای زیادی برای در اختیار داشتن اینگونه ابزار در گوشه و کنار جهان پدید آمده است.بر همین اساس، حتی کشور ها ی غ‍ی‍رم‍طرح در ملاحظات جهانی می کوشند با ت‍ج‍‍ه‍ی‍ز خود به اب‍ز ار رسانه ا ی کار آمد هم بر ا ی خود م‍وق‍‍ع‍ی‍ت و م‍ن‍زل‍ت کسب کنند، هم ا ه‍د اف فرامرزیشان را به پیش ب‍ب‍رن‍د.
فی ال‍و اق‍‍ع فناوریها ی جدید اطلا ع‍‍ات و ارتباطات، ر از و رمز دست ی‍‍از ی کشور ها به م‍ن‍‍اف‍‍ع‍‍ی است که حتی ق‍وی‍ت‍ری‍ن زر ادخ‍‍ان‍ه ها و ع‍م‍ی‍ق ترین و اب‍س‍ت‍گ‍‍ی ها ی اق‍ت‍ص‍‍اد ی نیز قادر نیست ، آنها ر ا در دسترس دولتها ق‍ر ار د ه‍د. این دست افزار می تواند به کشورهای برتر رسانه ای در جهان عناوین اسطوره ای بدهد و نام آنها را پرآوازه کند. کمااینکه ' ای‍ن‍ی‍س'م‍ورخ م‍ش‍‍ه‍وراز م‍ف‍‍ه‍وم ' ام‍پ‍ر ات‍ور ی به ع‍ن‍و ان ن‍ش‍‍ان‍ه کار ای‍‍ی ارتباطات ' نام ب‍رده و به م‍ف‍‍ه‍وم ام‍پ‍ر ات‍ور ی در طول حیات ت‍‍اری‍خ‍‍ی آن تاکید کرده است.( عُ‍ری‍ض‍‍ی،1382،ص117)
برخورد ار ی و یا حتی بر ع‍ک‍س عدم برخورد ار ی از اب‍ز ار رسانه ا ی و اطلا ع‍‍ات‍‍ی دردن‍ی‍‍ا ی امروز به م‍ث‍‍اب‍ه اب‍ز ار ت‍‍ه‍‍اج‍م‍‍ی یا ت‍د اف‍‍ع‍‍ی ب‍رل‍ه یا علیه کشور ها محسوب می شود.به قول 'مک گ‍‍اورن' س‍ن‍‍ات‍ور آمریکایی:' یک شیوه ح‍م‍ل‍ه به کشور ی این است که جریان اطلا ع‍‍ات ر ا م‍س‍دود س‍‍ازی‍م م‍ث‍لاً ت‍م‍‍اس س‍ت‍‍اد مرکز ی و ش‍‍ع‍ب خارجی یک م‍وس‍س‍ه چند م‍ل‍ی‍ت‍‍ی ر ا قطع کنیم یا دی‍و ار ی اطلا ع‍‍ات‍‍ی ر ا در اطر اف یک کشور ب‍ن‍‍ا کنیم . از دی‍دگ‍‍اه و ی ، دلیل این م‍س‍‍ال‍ه این است که ع‍ب‍‍ارت جدید ی و ارد و اژه ن‍‍ام‍ه بین المللی شده و آن
'ح‍‍اک‍م‍ی‍ت اطلا ع‍‍ات‍‍ی ' است .(تافلر،1380 ،ص441)
درهر حال، ظرف دو دهه اخیر بسیاری از کشورها برای رسیدن به 'ح‍‍اک‍م‍ی‍ت اطلا ع‍‍ات‍‍ی ' اقدام به راه اندازی تلویزیوین های ماهواره ای کرده اند که بعضی در این راه موفقیت هایی کسب کرده اما بعضی دیگر به اهداف خود دست نیازیده اند.
بطور خلاصه باید رمز موفقیت تلویزیونهای موفق ماهواره ای را توجه آنها به خاستگاه های واقعی مخاطبان و پارادایمیزه کردن این متغییر در اصول راهبردی خود از یکسو و پایبندی به جریان آزاد اطلاعات و اخبار و عدم مماشات بر روی اصول حرفه ای ناظر به تکثرگرایی حرفه ای از سوی دیگر علام کرد.
رسانه هایی که به این اصول اولیه اعتنا نکنند احتمالاً مخاطبان چندانی نخواهند داشت و دیر یا زود طبل ناکامی شان به صدا درخواهد آمد اما آنهایی که به این اصول مقید باشند روز به روز بر شمار مخاطبانشان خواهند افزود هرچند که بعید نیست بخاطر کسب همین اعتبار و محبوبیت، از غضب برخی از قدرتها و دولتهای تمامیت خواه مصون نمانند.
سخن آخر
___________
چنانکه که گفتیم دنیای رسانه ای جدید بر پایه اصل جهانی سازی ارتباطات سبب برخورداری همه شهروندان از امکانات ارتباطی و تعامل اطلاعاتی شده و سکنه دهکده شیشه ای جهان در نوعی همکُنشی مُداوم ارتباطی ناظر اعمال یکدیگرند و هیچ چیز نیز از دیده تیزبین آنان مصون نیست.
پرپیداست که در چنین فضای زُلال مُتکثری، جلوگیری از انتشار یا پخش یک صدای ولو مخالف، نه تنها بر عدم شناخت مانع تراشان از ملاحظات ساختبندی نظام جدید رسانه ها در نزد مخاطبان دلالت دارد و حتی سبب بی اعتباری وجهه آنان نزد جهانیان می شود بلکه بالاتر از آن، همین متغییر بخودی خود سبب تهییج و تحریض بیشتر مخاطبان به دنبال کردن داده هایی می شود که مورد سانسور و تضییق حکومتی قرار گرفته اند. چه، وقتی یک رسانه به هر دلیل مورد سانسور قرار می گیرد بطور طبیعی گرایش مخاطبان برای دسترسی به آن فزونی می گیرد و همین امر نیز به افزایش اعتبار آن رسانه در برابر کاهش وجهه عامل ضدرسانه می انجامد.
از این گذشته قدر مسلم، در دنیای نوین مورد بحث، با فروریختن مرزهای ملی و سیاسی در برابر امواج سهمگین ارتباطی، قدرتهای حاکمه دیگر قادر نیستند برخورد قهری سنتی خود را با رسانه هایشان ادامه دهند و آنها را به اعمال سیاستهای مگوی خود وادار سازند چرا که بلافاصله نقش مغفول آنها را رسانه های فرامرزی رسوخ یابنده در بطون لایه های جامعه داخلی بی محابا بر عهده می گیرند و به عنوان تریبونی مرجع و وثیق، افکار عمومی داخلی را جذب می کنند.
البته روشن است که یک نظام سیاسی براحتی می تواند به سرکوب و سانسور یک سامانه رسانه ای و نقض گردش اطلاعات و اخبار در داخل قلمروش مبادرت کند بی آنکه نگران تبعات کارش باشد معهذا و بطور قطع انسداد و مقابله با جریان آزاد اطلاعات و اخبار یک رسانه فرامرزی، از دایره تیول و شمول کارکرد حکومتی اش خارج است، ضمن اینکه آمیختن اغراض خاص اینگونه رسانه های فرامرزی در قالب نشر خوراک اطلاعاتی دریغ شده مخاطبان داخلی نیز دور از ذهن نیست.
وانگهی واضح است که اقدامات ضدرسانه ای داخلی علاوه بر تولید تبعات دیپلماتیک در روابط کشور ناقض حقوق رسانه ای با کشورهای منادی فضای باز رسانه ای، حجم قابل ملاحظه ای اعلام مخالفت و محکومیت جهانی و منطقه ای از سوی نهادها و سازمان های طرفدار آزادی بیان و حامیان حقوق بشر گرفته تا شخصیتهای سیاسی علیه کشور خاطی پدیدار می کند که زیانش گاه بیش از خسرانهای روابط بین الدولی است.
توقف جریان آزاد اخبار و اطلاعات یک رسانه در عین حال و بنوبه خود، آگراندیسمانی روشن از اوضاع حاکم بر ساختار رسانه های داخلی کشورهایی است که اینگونه بی محابا بر علیه فعالیت قانونی یک سامانه خبری خود برآمی آشوبند. مضاف اینکه چنین اقدامی، نمادی واضح از ساختار ضد دموکراتیک نظامهایی است که بخاطر سرشت مُتصلب خویش نمی توانند خود را با اقتضائات دموکراتیک گفتمان نوپدید رسانه ای جهان وفق دهند.
فی الواقع، نقش جدید رسانه ها در دنیای نوین ارتباطی و اطلاعاتی می تواند به تصحیح خطاها، بلوغ رفتاری و همگرایی سیاسی در درون کشورها کمک کند و شرایط داخلی را برای وفاق و سازواری عقلانی و کنترل شده با اقتضائات نوپدید جهانی همواره سازد. بویژه اینکه در اوضاع سیال و هالوژنی کنونی جهان، نظامهای سنتی و مُتصلب دیگر قادر به ادامه حیات با شرایط گذشته خود نیستند و دیر یا زود امواج سیل تحولات بنیانکن جهانی به ساحل امن آنها نیز خواهد رسید و ثبات نخ نمای نظامهای آنها را به چالش خواهد کشید و از این لحاظ و به حکم منطق باید به مجاری ارتباطی مُصلح و مُنتقد مجال عرض اندام بهنگام داده شود تا به یُمن نقادی و تعاطی افکار بدون نیاز به تجربه کردن تکانهای ناگهانی و ژرفساختی، رفته رفته شرایط داخلی آنها برای قوام درونی و وفاق کُنشمند با اوضاع قرن جدید فراهم گردد.
محیط اطلا ع‍‍ات‍‍ی و رسانه ای امروز به م‍ث‍‍اب‍ه یک پ‍‍ار اد ای‍م در ملاحظات سیاسی و روابط بین المللی مورد توجه سیاست پیشگان دوراندیش است و کسانی که هوشیارانه و به فراست به اهمیت این موضوع واقف اند و برحسب مقتضیات آن حاضرند شرایط داخلی خود را با تاثیرات برآمده از متغییرات پارادایم ارتباطی واطلاعاتی مزبور طوری تنظیم کنند که درعین کنترل و دفع لطمات احتمالی آن، از مزایایش نیز برای اصلاح اوضاع درونساختی خود بهره بگیرند، برنده اصلی این صحنه اند، معهذا سیستم کشورهایی که سران آنها فاقد قدرت دراکه برای فهم درست اوضاع پُر نوسان و نوپدید جهان قرن بیست و یکمی اند، قطعاً تاوان گرانباری می پردازند که نمونه های عینی و حی و حاضرشان، کشورهایی مانند تونس ، لیبی و مصرند.
به قول تافلر، بیسواد قرن 21 کسی نیست که خواندن و نوشتن نمی داند، کسی است که بد می خواند، بد می نویسد و بد می فهمد.
ف‍‍ه‍رس‍ت منابع:
- اخ‍و ان ک‍‍اظم‍‍ی، ب .، 1381 ، ص‍د ا و س‍ی‍م‍‍ا،ثبات سیاسی،وح‍دت و امنیت ملی ، ت‍‍ه‍ر ان ، انتشار ات پ‍ژو ه‍ش‍ک‍ده م‍ط‍ال‍‍ع‍‍ات ر ا ه‍ب‍رد ی ، چاپ اول
- استریت ، ج .، 1384 ، ترجمه ح‍ب‍ی‍ب ال‍ل‍ه ف‍ق‍‍ه‍ی‍‍ی ن‍ژ اد ، رسانه ها ی ف‍ر اگ‍ی‍ر،سیاست و دم‍وک‍ر اس‍‍ی، ت‍‍ه‍ر ان ، انتشار ات روزن‍‍ام‍ه ای‍ر ان ،چاپ اول
- اف‍ت‍خ‍‍ار ی، ال‍ف .،1381 ، ثبات سیاسی رسانه ا ی ، ت‍‍ه‍ر ان ، انتشار ات پ‍ژو ه‍ش‍ک‍ده م‍ط‍ال‍‍ع‍‍ات ر ا ه‍ب‍رد ی ، چاپ اول
- ای‍ن‍گ‍ل‍ی‍س ، ف.، ترجمه م‍ح‍م‍ود ح‍ق‍ی‍ق‍ی‍ت ک‍‍اش‍‍ان‍‍ی، 1377، ن‍ظری‍ه رسانه ها، ت‍‍ه‍ر ان ، چاپخانه سروش،مرکز ت‍ح‍ق‍ی‍ق‍‍ات ، م‍ط‍ال‍‍ع‍‍ات و س‍ن‍ج‍ش برنامه ا ی ص‍د ا و س‍ی‍م‍‍ا ی ج‍م‍‍ه‍ور ی اسلامی ای‍ر ان، چاپ اول
- پوپر،ک. و ک‍ن‍در ی ، ج .، ترجمه دکتر ش‍‍ه‍ی‍د ی م‍ودب ، 1374، تلویزیون خ‍طر ی بر ا ی دم‍ک‍ر اس‍‍ی، انتشار ات اطلا ع‍‍ات ، 1374 ، چاپ اول
-تافلر، ال‍ف. ، ترجمه ش‍‍ه‍ی‍ندخ‍ت خ‍و ارزم‍‍ی، 1377، ج‍‍اب‍ج‍‍ای‍‍ی در قدرت ،د ان‍‍ای‍‍ی ، ث‍روت و خ‍ش‍ون‍ت در آس‍ت‍‍ان‍ه قرن بیست و یکم ، تهران ، نشر س‍ی‍م‍ر غ ، چاپ ه‍ف‍ت‍م
- تافلر، ال‍ف ،ترجمه ش‍‍ه‍ی‍ندخ‍ت خ‍و ارزم‍‍ی ، 1380 ، م‍وج سوم ، ت‍‍ه‍ر ان ، نشر ف‍‍اخ‍ت‍ه ، چاپ چ‍‍ه‍‍ارد هم
- ت‍‍ام‍پ‍س‍ون، ج‍‍ان . ب .، ترجمه م‍س‍‍ع‍ود اوح‍د ی ،1380 ، رسانه ها و م‍درن‍ی‍ت‍ه : ن‍ظری‍ه اج‍ت‍م‍‍ا ع‍‍ی رسانه ها ، ت‍‍ه‍ر ان ، نشر سروش
- جمعی از ن‍وی‍س‍ن‍دگ‍‍ان .،1381، رسانه ها و ثبات سیاسی ، ت‍‍ه‍ر ان ، انتشار ات پ‍ژو ه‍ش‍ک‍ده م‍ط‍ال‍‍ع‍‍ات ر ا ه‍ب‍رد ی، چاپ اول
- ع‍ری‍ض‍‍ی ، ف .، با ه‍م‍ک‍‍ار ی دکتر م‍ح‍م‍د علی ع‍ری‍ض‍‍ی ، 1382 ، ج‍س‍ت‍‍ار هایی در ج‍‍غ‍ر اف‍ی‍‍ا ی سیاسی و ژئ‍وپ‍ول‍ت‍ی‍ک ، اص‍ف‍‍ه‍‍ان ، انتشارات نقش م‍‍ان‍‍ا
- کمالی اردک‍‍ان‍‍ی، ع .، 1381 ، کارکرد ام‍ن‍ی‍ت‍‍ی م‍طب‍و ع‍‍ات (ب‍ررس‍‍ی ت‍طب‍ی‍ق‍‍ی چند روی‍د اد سیاسی - اج‍ت‍م‍‍ا ع‍‍ی) ، ت‍‍ه‍ر ان ، انتشار ات پ‍ژو ه‍ش‍ک‍ده م‍ط‍ال‍‍ع‍‍ات ر ا ه‍ب‍رد ی ، چاپ اول
-گ‍ی‍دن‍ز، آ.، ترجمه محمدرضا ج‍لای‍‍ی ،20/08/1382، چشم اند از دم‍وک‍ر اس‍‍ی ، ی‍‍اس نو ، ش‍م‍‍اره 203
- محسنیان راد،م.، ایران در چهار کهکشان ارتباطی،انتشارات سروش،1384
- م‍‍ع‍ت‍م‍دن‍ژ اد،ک .، 1382 ، اجلاس جهانی س‍ر ان در باره جامعه اطلا ع‍‍ات‍‍ی ، چاپ پدیده گوتنبرگ، مرکز پژوهش های ارتباطات ، چاپ اول
- ز ار ع‍‍ی، م .،25/05/1385، رسانه ها ی نوین ارتباطی و جهانی شدن ، ف‍ص‍ل نو ، وبلاگ اختصاصی Mohammadzarei.blogfa.com
- کمالی پور، ی.، یکم آذرماه 1388،رسانه های ارتباطی و آزادی در عصر دیجیتال، همشهری آنلاین
- نادمی، د.،دغدغه گفتگوی تمدنها در هزاره سوم میلادی،davoodnademi @ yahoo.com)