خشکسالی هیدرولوژی موضوعی است که بسیاری از کسانی که در زمینه خشکسالی حرف‌ها یا نگرانی‌هایی دارند آن را در نظر نمی‌گیرند اما چالش اصلی در استان ما همین موضوع است.
به گزارش تابناک قم، وقتی صحبت از خشکسالی می‌شود، همیشه ذهن‌ها به روزها و شب‌هایی معطوف می‌شود که منتظر آمدن رحمت الهی از آسمان بوده‌ایم و طعم تلخ ناامیدی را چشیده‌ایم. اما برف‌هایی که همه محله را سفیدپوش می‌کرد یا باران‌هایی که سقف را به صدا در می‌آورد به خاطره تبدیل شده است.
کارشناسان محیط زیست اسم آن خشکسالی را خشکسالی هواشناسی می‌گویند و از پدیده‌ای خطرناک‌تر صحبت می‌کنند؛ از خشکسالی هیدرولوژی که بر اثر دخالت‌های انسان در طبیعت ایجاد می‌شود.
خشکسالی هیدرولوژی موضوعی است که بسیاری از کسانی که در زمینه خشکسالی حرف‌ها یا نگرانی‌هایی دارند آن را در نظر نمی‌گیرند اما چالش اصلی در استان ما همین موضوع است. برای استانی مانند قم، بیش از آنکه نیاز داشته باشیم آمار و ارقام خشکسالی هواشناسی را مورد بررسی قرار دهیم، باید به موضوع خشکسالی هیدرولوژی توجه کنیم.
معاون فنی اداره‌کل حفاظت محیط زیست استان گفت: خشکسالی هیدرولوژی ضریب تأثیرگذاری انسان در ادامه خشکسالی هواشناسی است. در واقع اگر در یک سال 40 درصد خشکسالی داشته باشیم و میانگین بارش در یک سال نسبت به میانگین 30 ساله 40 درصد کاهش داشته باشد، خشکسالی هیدرولوژی به دو برابر این عدد خواهد رسید.
به گفته «سیداحمد شفیعی» کاهش میانگین بارندگی در یک سال خشکسالی شدید 40 درصد و خشکسالی معمولی 10درصد است. در سال 93 در قم 40 درصد خشکسالی داشتیم و از آنجا که استان قم در انتهای حوضه آبخیز قرار دارد، دچار فشار چند برابر شد.
این کارشناس محیط زیست، با اشاره به این‌که منابع آبی مانند رودخانه‌ها و سفره‌ها از بالادست حوضه آبخیز حرکت می‌کنند تا خود را به پایین‌دست یعنی تالاب‌ها و دریاچه‌ها برسانند، اظهار کرد: وقتی خشکسالی هواشناسی در یک استان به وجود می‌آید، کشاورزی استان که بزرگ‌ترین واحد مصرف آب است دچار مشکل می‌شود و کشاورز برای جبران آسیب‌هایی که به کشت‌های دیم رسیده از سفره‌های زیرزمینی و رواناب‌ها استفاده می‌کند.
بیشترین آسیب نصیب طبیعت می‌شود
معاون اداره‌کل حفاظت محیط زیست استان قم با اشاره به این‌که در مناطق پایین‌دستی کشاورز هم 40 درصد خشکسالی آن سال را تحمل می‌کند و هم فشار مضاعفی که کشاورز بالادست به منابع آبی هیدرولوژی وارد کرده است، گفت: طبق آماری که در سال 93 بیان شد، خشکسالی ما در آن سال، 90 درصد شد که مجموع خشکسالی هواشناسی و خشکسالی هیدرولوژی است.
وی با اشاره به تأثیری که حیات‌وحش و اکوسیستم از خشکسالی می‌گیرند، افزود: در شرایطی که منابع آبی مورد استفاده انسان دچار مخاطره می‌شود دیگر حقی برای طبیعت در نظر گرفته نمی‌شود و فشار مضاعفی به طبیعت وارد می‌شود.
شفیعی افزود: به همه این گرفتاری‌ها باید خشکسالی تجمعی را هم اضافه کرد؛ یعنی اگر هر سال 10 درصد خشکسالی هواشناسی داشته باشیم و خشکسالی هیدرولوژی هم عددی را به خود اختصاص داده باشد، چون مصارف ما کاهش پیدا نمی‌کند، خشکسالی به صورت تجمعی خودش را در طبیعت نشان می‌دهد.
به گفته این کارشناس محیط زیست، بر اساس مطالعاتی که شرکت آب منطقه‌ای انجام داده است، از سال 80 تا 93 حدود 10 سال خشکسالی هواشناسی در استان قم اتفاق افتاده است. در این مورد دو احتمال می‌تواند وجود داشته باشد، یعنی هم ممکن است این خشکسالی دوره‌های طبیعی هواشناسی باشد و هم می‌تواند مربوط به تغییر اقلیم باشد.
وی اظهار کرد: اثر تجمعی خشکسالی هواشناسی در این 13 سال معادل این است که استان قم 2 سال هیچ بارانی دریافت نکرده باشد که این فاجعه است و البته خشکسالی هیدورلوژی بسیار بیشتر بوده است.
چشمه‌هایی که از خشکسالی تأثیر می‌پذیرند
معاون اداره‌کل محیط زیست استان قم با اشاره به این‌که در اکوسیستم طبیعی خشک، توزیع و استقرار حیات‌وحش بسیار وابسته به منابع آبی است و معمولا بر اساس چشمه‌هایی که در استان وجود دارد، توزیع می‌شوند، اضافه کرد: چشمه‌ها و منابع آبی بزرگ اقتصادی و دائمی معمولا توسط انسان‌ها برای کشاورزی و شرب تملک شده و چشمه‌های موقت و کوچک برای حیات‌وحش باقی مانده است که بسیار تحت تأثیر خشکسالی است.
برای مثال، منطقه حفاظت‌شده پلنگ‌دره در استان قم، که از اکوسیستم زاگرس شرقی است، حدود 72 چشمه و قنات کوچک دارد. از این تعداد 50 درصد که منابع آبی خوب هستند تملیک انسانی دارند و پیش از این‌که این منطقه حفاظت شده باشد، از دسترس حیات‌وحش دور شده است.
50 درصد دیگر چشمه‌های فصلی هستند که برای شرب حیات‌وحش کفایت می‌کند. زمانی که خشکسالی اتفاق می‌افتد نخستین اثرش را بر این چشمه‌های کوچک می‌گذارد و پس از آن روی حیات‌وحش.
شفیعی اضافه کرد: حیات‌وحش به این دلیل که منابع آبی خود را از دست می‌دهد، در زمینه استقرار و پراکنش دچار مشکل می‌شود و جمعیت آن کاهش می‌یابد.
وی با اشاره به این‌که در مناطق دشتی خشکسالی به شکل دیگری خود را نشان می‌دهد و نخستین قدم آن خشک شدن تالاب‌هاست، گفت: تالاب‌های استان قم بیشتر در فصل زمستان فعال هستند و معمولا تابستان‌ها خشک می‌شوند.
این کارشناس محیط زیست با بیان این‌که خشکسالی در فصل زمستان می‌تواند آبگیری تالاب‌ها را کاهش دهد، افزود: آنچه مهم است اثر تجمعی در طول زمان و پیشروی شوری است.
در ایران 4 نوع جنگل وجود دارد که نوع نخست آن جنگل‌های هیرکانی در شمال هستند و نوع دوم جنگل‌های زاگرسی هستند که وسیع و تنک هستند. نوع سوم جنگل‌های دریایی هستند که در حد فاصل جزر و مد آب رشد می‌کنند که در خلیج فارس وجود دارند و نوع چهارم جنگل‌های کویری است. درختچه‌های گز و طاق در نواحی کویری رشد می‌کنند و ریشه‌های عمیقی دارند که به سفره‌های زیرزمینی می‌رسند.
معاون اداره‌کل حفاظت محیط زیست استان قم با اشاره به این‌که این درختچه‌ها عامل اصلی در تثبیت خاک هستند، اظهار کرد: هر سانتی‌متر از خاک تقریبا در مدت 700 سال به وجود می‌آید؛ پس فرسایش خاک یک آسیب اقتصادی جدی است.
در مناطق مرتفع فرسایش بیشتر آبی است چرا که پوشش گیاهی از بین می‌رود و رواناب‌ها موجب فرسایش باد می‌شوند. در مناطق دشتی و بیابانی فرسایش‌ها بیشتر بادی هستند که همان ریزگردها را به وجود می‌آورند.
شفیعی اظهار می‌کند: در طول 10 سال اخیر 40 میلیون تن از خاک استان به صورت فیزیکی حذف شده است.
وی با بیان این‌که زمین وقتی عریان می‌شود، تحت تأثیر فیزیکی جریان‌های باد قرار می‌گیرد، اظهار کرد: خاک به تدریج ساختمان خود را از دست می‌دهد و تبدیل به ذراتی می‌شود که با نیروی باد حرکت می‌کند.
مرگ نهایی اکوسیستم کویری
به گفته معاون اداره‌کل حفاظت محیط زیست استان قم، در این شرایط در واقع مرگ نهایی اکوسیستم کویری اتفاق افتاده است چرا که این خاک توسط باد حمل و به صورت فیزیکی حذف می‌شود.
وی افزود: در فرسایش آبی خاک از بالادست به پایین دست حرکت می‌کند و جایی انباشته می‌شود اما در فرسایش بادی خاک به کلی حذف می‌شود.
زیستگاه بسیاری از پرندگان مانند هوبره و جبیر در جنگل‌های کویری، و معیشت و اقتصاد روستانشینان در این جنگل‌های کویری است چرا که شتر از این جنگل‌ها تغذیه می‌کند.
شفیعی با اشاره به نقش درختچه‌ها در جلوگیری از بیابان‌زایی گفت: درختچه‌ها موجب شکسته‌شدن سرعت باد می‌شود و با شاخه‌های خود گرد و غبار را جذب می‌کنند.
به گفته وی، بسیاری از این جنگل‌های کویری وقتی در معرض گرد و غبار قرار می‌گیرند مانند فیلتر عمل می‌کنند و گرد و غبار را رسوب می‌دهند. گیاه برای این‌که زیر این رسوبات دفن نشود باز هم رشد می‌کند. بعد از یک مدتی در دشت تپه‌های کوچکی وجود دارد با ارتفاع یکی دو متر که روی هر کدام یک درختچه است و هر درختچه گاهی یک تن یا 2 تن از ریزگردها را در سال‌ها رسوب می‌دهد که ارزش زیادی دارد.
این کارشناس محیط زیست افزود: خشکسالی هواشناسی منجر به خشکسالی هیدرولوژی می‌شود و این موضوع افت سفره‌های آب زیرزمینی را به وجود می‌آورد که موجب می‌شود عرصه‌های جنگل‌های طبیعی یک باره از میان بروند.
از طرفی خشکسالی موجب کاهش سطح آب‌های زیرزمینی می‌شود و این موضوع در مجاورت اکوسیستمی مانند دریاچه نمک، حرکت آب‌های فراشور به اراضی اطراف را سبب می‌شود.
شفیعی با اشاره به این‌که در حاشیه دریاچه نمک تا فاصله‌ای عرصه‌های دشتی بسیار وسیعی بدون هیچ پوشش گیاهی دیده می‌شود، اظهار کرد: این‌ها نتیجه از بین رفتن تعادل بین آب شیرین و آب شور و حرکت آب شور در دشت است که همه چیز را نابود می‌کند.
به گفته وی، در برخی دشت‌ها و آبخوان‌های استان قم تا یک متر افت سفره‌های آب زیرزمینی داریم که این رکوردی در همه کشور است. چاه‌های کشاورزی در استان گاهی تا 150 متر عمق دارند که این هم وضعیت سفره‌ها را نشان می‌دهد.
منبع: همشهری
