چرا عید فطر ایران با عربستان متفاوت است؟ این سوال رایجی است که افراد بسیاری می پرسند. ملاکهای تقویم قمری را فقیه تعیین میکند، اما نظرهای کارشناسی منجمان میتواند به حذف گزارشهای نادرست و ممانعت از اشتباه در آغاز ماه قمری منجر شود.
بسیاری از مردم کشورمان به تجربه دریافتهاند که تقویم هجری قمری تقویم دقیقی نیست و هر سال بخصوص در ماههای رمضان، شوال و ذیالحجه که موعد بزرگترین اعیاد مسلمانان است، منتظر اعمال تغییرات در تقویم هستند. واقعیت این است که چنین تغییراتی در ذات تقویم هجری قمری نهفته است و منحصر به ماههای رمضان، شوال و ذیالحجه نیست؛ اما از آن مهمتر اینکه چنین تغییراتی در تقویم قمری دیگر کشورهای اسلامی نیز اتفاق میافتد، اما متاسفانه اخبار آن در رسانههای داخلی منتشر نمیشود و مردم از آن مطلع نمیشوند.
صد البته که مشکلات تقویم هجری قمری ارتباطی به دانش نجوم ندارد. دانش نجوم میتواند به راحتی موقعیت ماه و خورشید و هر جرم سماوی دیگر را در هر زمان و مکانی مشخص کند. منجمان سالهاست که مشخصات حرکت ماه را تعیین کردهاند و حتی میدانند که این همسایه زمین هر سال بین ۲ تا ۳ سانتیمتر از سیاره مادری دورتر میشود. آنها میتوانند موقعیت ماه، زمان دقیق خورشیدگرفتگی و ماهگرفتگی و اختفاها و مقارنهها را تا چندین سال دیگر محاسبه کنند و همه اینها را به کمک قوانین فیزیک و محاسبات دقیق انجام میدهند.
اما معیارهای تقویم هجری قمری توسط فقیه و نه منجم تعیین میشود و از اینرو مراجعه به منجمان برای اثبات آغاز ماه قمری مانند این است که برای دانستن حلال گوشت یا حرام گوشت بودن یک جانور به دامپزشک یا زیستشناس مراجعه کنید! هیچ کس شکی ندارد که علم دامپزشک یا زیستشناس در مورد آن جانور بسیار بیشتر از فقیه است، اما حلال گوشت بودن یا حرام گوشت بودن یک جانور در قلمرو دانش زیستشناسی نیست و در فقه مطرح میشود.
فقیه، معیارهای اثبات آغاز ماه قمری را از «کتاب خدا، سنت، عقل و اجماع» استنباط میکند. اما نظرات فقها هم در این موضوع مانند دیگر مباحث فقهی میتواند متفاوت باشد و این، نخستین عامل اختلاف در آغاز ماه قمری بین کشورها و شهرهای مختلف است.
عامل دوم اختلاف، معیار محلی تقویم قمری است. در فقه شیعه، معیار اصلی آغاز ماههای تقویم قمری این است که هلال ماه نو با چشم دیده شود. این معیار وابسته به موقعیت جغرافیایی ناظر است و باعث میشود که تقویم هجری قمری جهانشمول نباشد. برای رفع مشکلات این تقویم، مسایل مانند «همافق بودن شهرها» یا «بلاد دارای شب مشترک» مطرح شده، ولی نتوانسته اختلاف طبیعی ۱ روزه بین نواحی و کشورهای مختلف را برطرف کند.